مرزهای غربی

کشور ایران با همسایه غربی خود عراق، از دالامپرداغ تا بندر فاو به طول 1336 کیلومتر، به خط مستقیم، دارای مرز مشترک است. مرزهای ایران چه در آب و چه در خشکی عمدتاً  به شکلی است که از نظر نظامی به نفع ایران و به ضرر عراق است. استان کرمانشاه ناحیه ای کوهستانی است که بین فلات ایران و جلگه بین النهرین واقع شده است و سراسر آن را قله ها و ارتفاعات زاگرس پوشانده است. ارتفاعات مناطق مرزی استان کرمانشاه، مسلط بر جلگه بین النهرین می باشد و شرایط بسیار مطلوبی جهت عملیات نفوذی و آفندی علیه شهرهای مهم عراق به خصوص بغداد فراهم می کند. با مشاهده نقشه سیاسی ایران در استان کرمانشاه، مشخص می شود که مرزهای قصرشیرین و نفت شهر، جزء مرزهای محدب ایران بوده و از نظر نظامی و سیاسی برای ایران می تواند وسوسه انگیز باشد. به همین دلیل عراق جهت شروع جنگ با ایران در تاریخ 31 شهریور، به شهرهای مرزی قصر شیرین و نفت شهر حمله نظامی نموده است تا از این طریق بتواند برای بغداد یک سپر حفاظتی بسازد. در این مقاله ضمن بررسی جغرافیای نظامی استان های کرمانشاه و ایلام، تجاوز ارتش عراق و مواضع آن در سال های دفاع مقدس در غرب کشور و عملیات های انجام شده ج.ا.ا، میزان تحقق اهداف نظامی و سیاسی ایران و عراق، علل اهمیّت مناطق غربی جمهوری اسلامی ایران برای عراق را نیز بررسی می نماییم.

منطقه پشتکوه از مناطق استراتژیکی ایران در مرزهای غربی محسوب می شد و والیان فیلی یکی از حکومت های محلی ایران که از دوره صفویه به بعد در لرستان پیشکوه و پشتکوه حکمرانی داشتند، در عصر قاجار از سوی حکومت مرکزی بر آن حکمرانی می نمودند. این پژوهش در پی یافتن پاسخ این پرسش است که: تحولات مرزهای غربی ایران در سرحد پشتکوه و در عصر قاجار به چه صورت بوده است؟ یافته های این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر اسناد و نقشه های تاریخی و منابع کتابخانه ای انجام شد، نشان دهنده این امر بود که در عصر قاجار سرحد پشتکوه واقع در مرزهای غربی ایران، به واسطه وجود مناطق استراتژیکی از قبیل اراضی صیفی و ملخطاوی، رودهای مرزی کُنجانچم، گاوی و چَنگوله، منطقه باغسائی و معادن نمک پشتکوه شاهد تغییر و تحولات نسبی بوده است. در این دوره منطقه پشتکوه به واسطه قدرت نظامی والیان آن و حضور مؤثر ایلات و طوایف این منطقه، نه تنها بدون تغییر باقی ماند، بلکه قلمرو جغرافیایی ایران بخشی از محال جَسان، بَدره، زُرباطیه و تُرساق در خاک عثمانی را در بر می گرفت.

یکی از موضوع های مورد اختلاف ایران و عثمانی از نیمه دوم سلطنت ناصرالدین شاه به بعد، احداث استحکامات سرحدی مریوان، اورامان و لاهیجان در مرز ایران و عثمانی بود. این پژوهش در پی یافتن پاسخ این پرسش است که: احداث استحکامات مرزی در سرحدات مریوان، اورامان و لاهیجان چه تأثیری در روابط ایران و عثمانی و تحولات مرزهای غربی ایران در عصر قاجار داشت؟ یافته های این پژوهش که با روش توصیفی-تبیینی و بهره گیری از اسناد و نقشه های تاریخی و منابع کتابخانه ای انجام شد، نشان می دهد که دولت عثمانی به دنبال احداث استحکامات مرزی جدید توسط دولت ایران در کردستان اردلان و مُکریان، با طرح ادعاهایی درباره مالکیت بر بلوکات مرزی مریوان، اورامان و لاهیجان و با تأکید بر داخل بودن این مناطق در طرح استاتوس کو، سعی در ایجاد تنش در سرحدات غربی ایران و قبولاندن شرایط مدّ نظر خود در مفاد کمیسیون های مرزی داشت. سرانجام با دخالت دولت های واسطه و براساس پروتکل های تهران و اسلامبول و کمیسیون سرحدی، در سال 1332ق. این مناطق متعلق به دولت ایران شناخته شدند. یکی از موضوع های مورد اختلاف ایران و عثمانی از نیمه دوم سلطنت ناصرالدین شاه به بعد، احداث استحکامات سرحدی مریوان، اورامان و لاهیجان در مرز ایران و عثمانی بود. این پژوهش در پی یافتن پاسخ این پرسش است که: احداث استحکامات مرزی در سرحدات مریوان، اورامان و لاهیجان چه تأثیری در روابط ایران و عثمانی و تحولات مرزهای غربی ایران در عصر قاجار داشت؟ یافته های این پژوهش که با روش توصیفی-تبیینی و بهره گیری از اسناد و نقشه های تاریخی و منابع کتابخانه ای انجام شد، نشان می دهد که دولت عثمانی به دنبال احداث استحکامات مرزی جدید توسط دولت ایران در کردستان اردلان و مُکریان، با طرح ادعاهایی درباره مالکیت بر بلوکات مرزی مریوان، اورامان و لاهیجان و با تأکید بر داخل بودن این مناطق در طرح استاتوس کو، سعی در ایجاد تنش در سرحدات غربی ایران و قبولاندن شرایط مدّ نظر خود در مفاد کمیسیون های مرزی داشت. سرانجام با دخالت دولت های واسطه و براساس پروتکل های تهران و اسلامبول و کمیسیون سرحدی، در سال 1332ق. این مناطق متعلق به دولت ایران شناخته شدند.

زمینه و هدف: از مهم ترین ارگان هایی که نقشی مهم را در تعاملات مرزی با کشورهای هم جوار بر عهده دارد، فرماندهی مرزبانی جمهوری اسلامی ایران است. پژوهش حاضر به دنبال طراحی و تدوین الگوی دیپلماسی مرزی فرماندهی مرزبانی جمهوری اسلامی ایران در مرزهای غرب کشور است .روش شناسی: پژوهش حاضر به لحاظ هدف کاربردی و به لحاظ ماهیت و نحوه گردآوری داده ها از نوع توصیفی و کیفی است. ابزار گردآوری داده ها مصاحبه نیمه ساختاریافته استبا جامعه ای شامل فرماندهان (مرزبانان درجه یک دارای استوارنامه)، خبرگان و کارشناسان آشنا به موضوع پژوهش به تعداد 16 نفر به شرط اشباع نظری. تجزیه وتحلیل داده ها بااستفاده از روش تحلیل مضمون سه سطحی (مضامین پایه، سازمان دهنده و فراگیر) انجام گرفته است.یافته ها: یافته های پژوهش نشان می دهد که از نظر مشارکت کنندگان، الگوی دیپلماسی مرزی جمهوری اسلامی ایران در مرزهای غرب کشور شامل 4 مضمون فراگیر، 10 مضمون سازمان دهنده و 73 مضمون پایه است. مفاهیم سیاسی، امنیتی، فرهنگی اجتماعی و اقتصادی، مفاهیمی بودند که به عنوان مضامین فراگیر در این پژوهش استخراج شدند.نتایج: نتایج حاصل از تحقیق بالا بیانگر این است که مرزهای غرب کشور به دلیل اهمیت کارکردی و امنیتی خود، نیازمند تقویت تعاملات مرزی در قالب دیپلماسی مرزی است و الگوی به دست آمده در این پژوهش، چارچوبی را در جهت ارتقای تعاملات مذکور ارائه می دهد. ابعاد به دست آمده در این الگو نشان می دهد که توجه و سرمایه گذاری در این بخش ها ارتباط مستقیمی با امنیت پایدار داخلی دارد؛ چراکه تأمین امنیت در نواحی مرزی به عنوان لایه اولیه امنیت دفاعی منجر به تقویت امنیت در کانون های مرکزی خواهدشد.  

از مهمترین جرائم مرزی، جرم قاچاق کالا و ارز است که اغلب در مناطق مرزنشین استان های کردستان و کرمانشاه به چشم می خورد. قاچاق کالا با توجه به اثرات منفی که بر اقتصاد ملی دارد، همواره مورد توجه کارشناسان بخش های مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بوده است. هدف از این پژوهش یافتن تأثیرات راهبردی بازارچه های مرزی بر تغییرات قاچاق کالا و ارز در منطقه مورد مطالعه است. روش پژوهش: این پژوهش به لحاظ هدف از نوع کاربردی می باشد. بخشی از اطلاعات این تحقیق از طریق روش مطالعات اسنادی و با استفاده از ابزار فیش برداری جمع آوری گردید. با استفاده از این روش و ابزار، آمار و اطلاعات مربوط به شاخص های تغییرات کمّی و کیفی متغیرهای تحقیق استخراج شد یافته های پژوهش نشانگر آن است که این بازارچه های مرزی دارای حوزه نفوذ عملکردی محلی بوده و با میزان صادرات و واردات ناچیزشان تنها در بهبود معیشت مردم بومی تا شعاع متوسط 50 کیلومتری مؤثرند و لذا قادر به ایفای نقش کاهش دهندگی قاچاق کالا و ارز در سطوح منطقه و ملی نمی باشند. راهبردهای مورد نظر برای حل معضل قاچاق در مرزهای غربی کشور با محوریت بازارچه های مرزی همزمان مربوط به دو حوزه سیاسی و اقتصادی است. در حوزه سیاسی لایه بندی کارکردی مرز و کاهش تمرکز سیاسی در لایه های تجاری و سرمایه گذاری؛ و در حوزه اقتصادی نهادینه سازی شرکت ها و آژانس های توسعه در لایه سرمایه گذاری و نهادینه کردن بازارچه های مرزی در لایه تجاری مهمترین راهبردهای ژئواکونومیکی به شمار می روند.