سنجش علم

پژوهش پیش رو به بررسی تولیدات علمی مرتبط با آثار و اندیشه های علّامه طباطبائی در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام می پردازد. در طول سال های 1378 تا 1392 تعداد 208 مدرک با نرخ رشد 5/23 درصد در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام نمایه شده است و تنها 17 مقاله از 208 مقاله نمایه شده در ISC موفق به دریافت استناد شده اند و در مجموع، تعداد 21 استناد دریافت کرده اند. مطالعه آثار مرتبط با علّامه طباطبائی نشان داد که تولیدات مرتبط با علّامه طباطبائی در 70 حوزه موضوعی فرعی قرار دارد. از میان پژوهشگران و محققان آثار علّامه طباطبائی 12 نفر دارای حداقل 3 مقاله و بیشتر بودند؛ بررسی مؤسسات همکاری کننده در تولید علم آثار و اندیشه های علّامه طباطبائی نشان می دهد که پژوهشگران این حوزه از 105 مؤسسه با یکدیگر همکاری داشته اند. در این میان، دانشگاه علّامه طباطبائی، دانشگاه اصفهان و دانشگاه تهران در صدر این همکاری ها قرار دارند. مجلات «پژوهش دینی»، «قبسات» و «قرآن شناخت» بیشترین آثار مرتبط با اندیشه های این اندیشمند قرن را به چاپ رسانده اند.

هدف: با توجه به اسناد بالادستی جمهوری اسلامی در حوزه علم و فناوری، به رویکرد خبرگزاری های رسمی جمهوری اسلامی در بازنمایی مفهوم تولید و سنجش علم طی سال های اخیر می پردازد. روش/ رویکرد پژوهش: به روش تحلیل محتوا اسناد بالادستی نظام جمهوری اسلامی ایران در حوزه علم و فناوری را بررسی کرده و اخبار منتشرشده در این حوزه را در دو مقوله کلی تولید و سنجش علم توسط خبرگزاری های رسمی مهر، ایسنا، ایرنا، و خبرآنلاین طی سال های 1390تا پایان مرداد 1393 مورد توجه قرار داده است. یافته ها: میزان انعکاس دو مقوله علم و فناوری در چهار خبرگزاری 620 خبر (8/61% در حوزه تولید و 2/38% در حوزه سنجش علم) بوده است. بیشترین اخبار مرتبط با حوزه تولید علم به کمّیت تولیدات علمی ایران و نشریات و پایگاه های اطلاعات علمی اشاره داشته، در حالی که بیشترین اخبار مرتبط با سنجش علم به رتبه بندی دانشگاه ها، کشورها، و دانشمندان اشاره کرده است. مسئولان و مدیران وزراتخانه های علوم، تحقیقات و فناوری، بهداشت و درمان، آموزش پزشکی و آموزش پرورش و پس از آن، پایگاه استنادی جهان اسلام به عنوان مرجع خبر، بیشترین فعالیت را داشته اند. در بحث نگاه انتقادی به مسئله تولید علم، مجلس شورای اسلامی در رده اول و از نظر حوزه موضوعی نیز به علوم انسانی بیشترین نقد وارد بوده است. مقوله های مربوط به رتبه بندی کشورها با نشریات، بروندادهای علمی با نشریات، و ربته بندی کشورها و بروندادهای علمی در مقوله های مورد بررسی در خبرگزاری ها دارای بیشترین هم وقوعی بوده اند. نتیجه گیری: با توجه به نقش اساسی رسانه ها در شکل دهی به افکار عمومی و فرهنگ سازی بیشتر گفتمان تولید علم، ضرورت توجه به مسئله تولید علم و فرهنگ سازی بیشتر در این خصوص بیش از پیش احساس می شود.

پژوهش پیش رو، به بررسی تألیف پایان نامه های مرتبط با شخصیت، آراء و اندیشه های استاد علامه مصباح یزدی، در رساله های دانشگاهی و حوزوی می پردازد. در طول سال های 1376 تا نیمه 1397، تعداد 227 پایان نامه در مراکز دانشگاهی و حوزوی در این زمینه دفاع شده است. از این میان، 116 عنوان حوزوی و 111 عنوان دانشگاهی هستند. بیشترین پایان نامه ها نیز در سال های 1391 و 1395 تألیف شده است. در میان مقاطع تحصیلی نیز مقطع کارشناسی ارشد (سطح سه)، با 200 پایان نامه بیشترین تعداد را داشته اند. تحلیل موضوعی پایان نامه های مرتبط نیز بیانگر این است که آنها در 16 حوزه موضوعی نگارش یافته اند که از میان آنها، حوزه های علوم سیاسی با 50 عنوان و فلسفه، با 39 عنوان بیشترین تعداد را داشته اند. 167 استاد راهنما و 169 استاد مشاور، وظیفه راهنمایی و راهبری این پایان نامه ها را برعهده داشته اند. از میان آنها، اکبر میرسپاه و حسن معلمی، با 9 عنوان راهنمایی و مشاوره بیشترین آمار را به خود اختصاص داده اند. از میان 55 دانشگاه و مرکز آموزشی و پژوهشی، مجتمع آموزش عالی فقه و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره بیشترین تعداد پایان نامه مرتبط را داشته اند.

تأثیرگذاری و جامعیت فکری آیت الله مصباح یزدی در زمینه های گوناگون علوم عقلی، سیاسی، تفسیر، کلام و مانند آن موجب گردیده است کتاب ها، مقالات و پایان نامه های فراوانی درباره شخصیت، آثار، آراء و اندیشه های ایشان تألیف گردد. بدین روی، لازم است ثأثیر انعکاس آثار ایشان در حوزه های گوناگون معرفی شود. این پژوهش با استفاده از روش «علم سنجی»، پایان نامه های مرتبط با شخصیت، آراء و اندیشه های علامه مصباح یزدی در رساله های دانشگاهی و حوزوی را بررسی می کند. طی سال های 1376 تا پایان 1399 تعداد 283 پایان نامه در مراکز دانشگاهی و حوزوی در این زمینه دفاع شده که از میان آنها 167 عنوان حوزوی و 116 عنوان دانشگاهی بوده است. بیشترین پایان نامه ها نیز در سال های 1395 و 1391 تألیف گردیده است. در میان مقاطع تحصیلی نیز مقطع کارشناسی ارشد (سطح سه) با 252 پایان نامه بیشترین تعداد را داشته است. تحلیل موضوعی پایان نامه های مرتبط نیز بیانگر آن است که این پایان نامه ها در 16 حوزه موضوعی نگارش یافته که از میان آنها حوزه های علوم سیاسی با 61 عنوان و فلسفه با 54 عنوان بیشترین تعداد را داشته است. 208 استاد راهنما و 203 استاد مشاور وظیفه راهنمایی و راهبری این پایان نامه ها را برعهده داشته اند که از میان آنها حسن معلمی با 12 عنوان راهنمایی و اکبر میرسپاه با 9 عنوان مشاوره بیشترین آمار را به خود اختصاص داده اند. از میان 67 دانشگاه و مرکز آموزشی و پژوهشی، «مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی» و «مجتمع آموزش عالی امام خمینی» بیشترین تعداد پایان نامه مرتبط را داشته اند.

سیاست گذاران علم و فناوری، میزان موفقیت و شکست خویش را دائماً با ارجاع به رتبه خود بر اساس شاخص ها، ارزیابی می کنند. اما از یک سو، این شاخص ها، منفردند و ابعاد و مؤلفه های مختلف علم، در یک چارچوب با همدیگر ترکیب نشده اند و از دیگر سو، چارچوب نظری شاخص های ترکیبی بر اساس مبانی مختلف، به نحو متفاوتی صورت بندی می شود. ازاین رو هدف پژوهش حاضر، این است که یک شاخص ترکیبی برای سنجش علم مبتنی بر صورت بندی اسلامی علم طراحی کند. در این پژوهش روش شناسی ده مرحله ای ساخت شاخص ترکیبی، ارائه شده توسط سازمان همکاری های اقتصادی و توسعه مبنا بوده است. این روش شناسی از تدوین چارچوب نظری، شروع و به ارائه و انتشار، ختم می شود. این پژوهش، با صورت بندی دیدگاه های سه متفکراسلامی(امام خمینی، شهید مطهری و آیت الله خامنه ای) و با استفاده از روش تحلیل مضمون و با رویکرد استقرایی- قیاسی و درنهایت از طریق خوانش جمعی صورت بندی ها، چارچوب نظری شاخص را به دست آورد. سایر مراحل نیز مطابق با روش شناسی مذکور طی شد. یافته ها نشان داد دو مفهوم «اقتدارزا بودن» و «زنجیره مندی»، توضیح دهنده ماهیت علم از منظر اندیشمندان اسلامی است که منجر به ترسیم سه بُعد «مرجعیت فکری و علمی»، «نظام اقتصادی قوی» و «نظام سیاسی اجتماعی عزتمند» به عنوان ابعاد علم در حیات اجتماعی می شود. این ابعاد، با 12 متغیر و 36 نشانگرِ متناظر خود، اجزای شاخص ترکیبی علم را به وجود آورده اند. سنجش علم ایران در بازه زمانی 5 ساله (1398-1394)، نشان دهنده رشد همواره صعودی ولی نامتوازن آن به میزان 28.03% است. به طوری که بُعد «مرجعیت فکری و علمی»، 38%، بعد «نظام سیاسی اجتماعی عزتمند»، 1.07% و بعد «نظام اقتصادی قوی»، 17.41% رشد کرده است. بنابراین علی رغم رشد قابل توجه علم در بعد مرجعیت علمی، علم، عزت آفرینی چندانی را به بار نیاورده و ثانیاً میزان توانایی اقتصادی و تولید ثروت از علم، کمتر از رشد شاخص کلی آن بوده است.