تصمیم گیری اسلامی

امکان، چیستی و چگونگی تأثیر مبانی فکری و نظام ارزشی بر تصمیم گیری به عنوان جوهره فعالیتهای مدیریت، موضوعی بحث برانگیز و حائز اهمیت است. از سوی دیگر بررسی تأثیر اندیشه و رویکرد اسلامی بر فرآیند تصمیم گیری، در منظومه مطالعات مدیریت جایگاهی اساسی دارد. در این مقاله نخست، امکان تأثیر اندیشه اسلامی بر موضوع تصمیم گیری سازمانی مورد توجه، و با تحلیل درون دینی و برون دینی، این تأثیر مورد تأکید قرار گرفته است. در ادامه در چارچوب نظریه داده بنیاد، ضمن مصاحبه با مجموعه ای از صاحبنظران حوزه اندیشه و مدیریت اسلامی، عوامل مؤثر، متغیرهای زمینه ساز، متغیرهای بازدارنده و نتایج تصمیم گیری اسلامی شناسایی شد. بر همین اساس مفهوم بصیرت با تأکید بر سه جنبه بصیرت نسبت به دین، بصیرت نسبت به مسئله و بصیرت نسبت به جامعه به عنوان مؤلفه محوری در تصمیم گیری با رویکرد اسلامی شناسایی شد. هم چنین فرایند پژوهش عوامل مشورت، توکل، اخلاص و اعتدال گرایی به عنوان عوامل مؤثر در تصمیم گیری اسلامی نشان داده شده است. نهایتاً به منظور ارزیابی اعتبار پژوهش، نتایج با ادبیات دینی مقایسه شده، و در صورت عدم تطابق کامل با کسب نظر صاحبنظران بازنگری لازم انجام شده است.

پژوهش درباره تصمیم گیری، مدل های مبتنی بر «عقلانیتِ محدود» را تأیید و از طریق ارائه مدل های عقلانی −شهودی تلاش می شود تا شهود به عنوان ابزاری متمم یا مکمل برای عقل معرفی گردد. مفهوم شهود در غرب نزدیک است به بداهت و بینشی موقتی که راه و روش مشخص نداشته و متفاوت با علم حضوری است. براساس نظریه تصویر، نگرش ها، اخلاقیات و ایده آل های فردی بر تصمیم گیری شهودی مؤثر است و مذهب نیز مرجعی است که عوامل فوق را شکل می دهد. بنابراین با هدف تبیین جایگاه وحی در تصمیم گیری عقلانی −شهودی، مجموعه تعالیم و آموزه های اسلامی مبتنی بر قرآن و سنت که فرایند 9 مرحله ای تصمیم گیری عقلانی را تحت تأثیر قرار داده و بر تصمیم گیری شهودی مؤثر هستند، استخراج گردید. برای این منظور با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی از نوع تلخیصی و جهت دار، در منابع مختلف جستجو گردید که 130 گزاره مرتبط استخراج و براساس سه مقوله اعتقادات، احکام و ارزش های اخلاقی طبقه بندی گردیدند. شهود اگر تنها در نتیجه و انتخاب راه حل بتواند عقل را حمایت کند، براساس یافته های این تحقیق، فرد در هنگام تصمیم گیری عقلانی در تمامی مراحل آن از طریق اعتقادات، احکام و ارزش های اسلامی هدایت می شود. تعالیم وحی همپای عقل و در نقش مصباح آن در فرایند تصمیم گیری حضور دارد و تجارب قضاوتی افراد، ارزش ها و ایده آل های آنان را تحت تأثیر قرار می دهد .

کاربردی سازی نظریات مدیریت یکی از مهم ترین اقدامات و راهی برای استفاده از نظریات و آموزه های متعدد علم مدیریت در عرصه عمل است. در این میان، مدیریت اسلامی نیز برای رسیدن به چنین هدف مهمی باید تلاشی فزاینده داشته باشد. عرصه تصمیم گیری از سویی به عنوان محوری ترین موضوع مدیریت و از سوی دیگر به منزله قلمرویی که بیش از همه می تواند به اسلامی یا غیراسلامی متصف گردد، بیش از همه نیاز به کاربردی و عملیاتی شدن دارد. در واقع با کاربردی ساختن نظریه تصمیم گیری اسلامی، می توان بخش گسترده ای از فعالیت های مدیران اجرایی مسلمان را اسلامی سازی کرد. در این پژوهش با در نظر گرفتن آموزه های اسلامی به عنوان مبنای اساسی از روش مبناگرایی که از مهم ترین روش های پژوهش و تولید علم در مدیریت اسلامی است، استفاده شده است. هدف اصلی این پژوهش، بررسی گام ها و اقدامات لازم برای کاربردی ساختن نظریه تصمیم گیری از منظر اسلامی است. در این راستا هر یک از گام های شناسایی شده، نخست تبیین شده و سپس چگونگی اجرایی کردن آنها برای کاربردی سازی تصمیم گیری اسلامی تشریح گشته است.

پژوهش حاضر به بررسی نقش شهود و فراشناخت در فرآیند تصمیم گیری کارآفرینان و ارائه راهکارهای اسلامی برای بهبود تصمیم گیری آنان پرداخته و با استفاده از تحلیل مفاهیم شهود و فراشناخت در ادبیات غرب و اسلامی، تأثیر این مفاهیم بر تصمیم گیری کارآفرینان را بیان نموده است. در ادبیات غرب، شهود به تصمیم گیری سریع و بدون تحلیل عمیق اطلاق می شود که به تصمیم گیری سریع کارآفرینان در مواقع عدم قطعیت کمک می کند ولی ممکن است دچار خطا بشوند. فراشناخت به افراد این امکان را می دهد تا با نظارت فرآیندهای شناختی خود، از آن ها برای بهبود تصمیم گیری ها استفاده کنند. در مقابل، از منظر اسلامی، شهود به عنوان یک فرآیند درونی و متافیزیکی که نتیجه تهذیب نفس و سلوک عرفانی است. در این چارچوب، حکمت از طریق ترکیب عقل، فطرت و عبودیت به دست می آید که شهود متعالی را در بر دارد و فراشناخت به عنوان ابزاری برای نظارت بر فرآیندهای شهودی و شناختی در تصمیم گیری های متعالی معرفی می شود. در این پژوهش که از نوع توصیفی-تحلیلی است و اطلاعات آن به روش کتابخانه ای جمع آوری شده است نتایج نشان می دهد که ترکیب شهود و فراشناخت به کارآفرینان کمک می کند تا تصمیمات بهتری اتخاذ کنند. این ترکیب در صورتی که با آموزه های اسلامی مانند تطهیر نفس، حکمت الهی و استفاده از منابع معنوی (قرآن، سنت و عقل هدایت شده) همراه باشد، به نتایج بهتری منتهی می شود. بنابراین، تصمیم گیری کارآفرینان باید مبتنی بر یک رویکرد چندبعدی باشد که ترکیب عقل، شهود و آموزه های دینی را در برگیرد تا از خطاهای شناختی جلوگیری شود و به تصمیمات بهینه و متعالی دست یابند.