معنا در تاریخ در سه گفتمان: فلسفی، قرآنی و روان شناختی (مطالعه ای تطبیقی با تأکید بر اندیشه لوویت، سنّت های الهی و نظریه رشد اریکسون)
آرشیو
چکیده
مسئله معنا در تاریخ، یکی از چالش های بنیادین انسان معاصر در مواجهه با بحران مدرنیته و فروپاشی روایت های کلان در فلسفه های تاریخ است. هدف پژوهش حاضر بازخوانی مفهوم معنا در تاریخ، با تاکید بر دیدگاه کارل لوویت و در پرتو آموزه های قرآنی بوده، و به بررسی نسبت تاریخ، هدایت الهی، و رشد روانی انسان پرداخته است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی برده و با رویکرد تحلیل گفتمان، مفاهیم کلیدی را در سه گفتمان فلسفه تاریخ، قرآن، و روان شناسی رشد استخراج و تطبیق داده است. در مقام پاسخ به هدف پژوهش می توان گفت، معنا در تاریخ، پرسشی است که از درون بحران مدرنیته برآمده و به یکی از جدی ترین دغدغه های فلسفی و روان شناختی بشر معاصر تبدیل شده است. کارل لوویت با نقد فلسفه های تاریخ مدرن، نشان داد که بسیاری از روایت های تاریخی غربی، علی رغم ظاهر عقلانی و سکولارشان، بازتولید مفاهیم دینی در قالبی ایدئولوژیک اند؛ مفاهیمی چون رستگاری، پیشرفت و پایان تاریخ. از دیدگاه او، معنا تنها زمانی در تاریخ ممکن است که نسبت آن با امر متعالی حفظ شود؛ وگرنه تاریخ به ابزاری برای توهم نجات بشری تبدیل می شود. در این مقاله، با بهره گیری از نگاه نقادانه لوویت، «معنا در تاریخ» در پرتو قرآن کریم بازخوانی و نشان داده شد که قرآن، با معرفی مفاهیمی چون سنت های الهی، ابتلاء، تزکیه و عاقبت، الگویی غیرایدئولوژیک از تاریخ ارائه می دهد که در آن، معنا نه در سیر بیرونی وقایع، بلکه در کنش اخلاقی و درونی انسان در نسبت با هدایت الهی شکل می گیرد. این معنا، نه تنها به فرد مسئولیت می دهد، بلکه امکان رشد روانی در بستر تاریخ را نیز فراهم می سازد. همچنین، با تطبیق مراحل رشد روانی - اجتماعی اریکسون با روایت های قرآنی از زندگی پیامبران و اقوام، مشخص شد که قرآن، ضمن داشتن ساختار خاص خود، با زبان روانشناسی رشد نیز قابل گفت وگو است. به ویژه در مفاهیمی چون هویت یابی، انسجام روانی یا مسئولیت اخلاقی، می توان همپوشانی های عمیقی میان قرآن و نظریه اریکسون یافت. این همپوشانی نشان می دهد که معنا در تاریخ، امری صرفاً نظری یا کلامی نیست؛ بلکه به طور مستقیم با رشد روان انسان، سلامت درونی و انتخاب های اخلاقی او پیوند دارد. این پژوهش با تلفیق سه چشم انداز فلسفی، قرآنی و روان شناختی، امکانی برای بازاندیشی در معنای تاریخ فراهم آورده است؛ امکانی که از سویی، با نقدهای فلسفی مدرنیته هم راستا است و از سوی دیگر، بر ظرفیت های درونی معارف قرآنی برای فهمی انسانی، روانی و اخلاقی از تاریخ تأکید دارد.Meaning in History in Three Discourses: Philosophical, Qur’anic, and Psychological (A Comparative Study with Emphasis on the Thought of Löwith, Divine Traditions, and Erikson’s Theory of Development)
The question of meaning in history constitutes one of the fundamental challenges faced by contemporary human beings in confronting the crisis of modernity and the collapse of metanarratives in philosophies of history. The present study aims to reinterpret the concept of meaning in history by focusing on the views of Karl Löwith and, in the light of Qur’anic teachings, to examine the relationship between history, divine guidance, and human psychological development. Employing a descriptive-analytical method and adopting a discourse analysis approach, this research has extracted and compared key concepts within three discourses: philosophy of history, the Qur’an, and developmental psychology. In response to the research objective, it can be argued that the issue of meaning in history arises from the crisis of modernity and has become one of the most serious philosophical and psychological concerns of contemporary humanity. Karl Löwith, through his critique of modern philosophies of history, demonstrated that many Western historical narratives, despite their rational and secular appearance, are in fact reproductions of religious concepts in an ideological form, such as salvation, progress, and the end of history. From his perspective, meaning in history is possible only when its connection with the transcendent is preserved; otherwise, history turns into an instrument for the illusion of human salvation. In this article, by drawing upon Löwith’s critical perspective, “meaning in history” is reinterpreted in light of the Holy Qur’an, which presents concepts such as divine traditions, trial, purification, and destiny as the basis for a non-ideological model of history. In this model, meaning is not embedded in the external sequence of events but is shaped through the moral and inner actions of human beings in relation to divine guidance. Such a conception not only grants responsibility to the individual but also provides the possibility for psychological growth within the framework of history. Moreover, by comparing Erikson’s stages of psychosocial development with the Qur’anic narratives of prophets and nations, it becomes evident that the Qur’an, while maintaining its distinctive structure, can also engage in dialogue with the language of developmental psychology. Particularly in concepts such as identity formation, psychological integrity, and moral responsibility, profound overlaps between the Qur’an and Erikson’s theory can be discerned. These overlaps indicate that meaning in history is not merely a theoretical or theological issue; rather, it is directly connected to human psychological growth, inner well-being, and ethical choices. By integrating the three perspectives—philosophical, Qur’anic, and psychological—this study provides a framework for rethinking the meaning of history, one that, on the one hand, resonates with philosophical critiques of modernity, and on the other, emphasizes the intrinsic capacity of Qur’anic knowledge to offer a human, psychological, and ethical understanding of history.
تبلیغات
