مصطفی اسفندیاری (فقیه)

   مسئله اراده الهی همانند بسیاری از صفات خداوند، همواره محل بحث و جدال بین فیلسوفان، متکلّمان و محدّثان بوده است. در بحث از اینکه اراده یکی از صفات الهی است، شک و اختلاف نظر وجود ندارد و همه آن را جزو صفات کمالی الهی می دانند، اما اختلاف نظرها در حقیقتِ اراده است. مشکل در جایی سخت تر می شود که هرکدام از متکلّمان و فیلسوفان و محدّثان، آرای گوناگونی پیرامون مسئله اراده الهی داشته و اتّفاق نظری بین اندیشمندان مشاهده نمی شود. از طرفی، علاوه بر قرآن، احادیث ائمه اطهار (ع) نیز همواره راه گشا و حلّال مسائل این چنینی بوده اند و با غور در علوم قرآنی و حدیثی و کشف حقایق آن ها در حدّ طاقت بشری، می توان به بخش زیادی از سوالات اعتقادی انسان، پاسخ مناسبی یافت و تا حدّ امکان، اختلافات را حل و فصل کرد. یکی از آن احادیث مذکور، حدیث معروفی از امام رضا (ع) است که ایشان در آن حدیث، ضمن بیان حقیقت اراده الهی، تفاوت آن با اراده انسان را معلوم می نمایند. امام رضا (ع) در این حدیث، اراده الهی را به معنای «ایجاد فعل» دانسته و اراده انسانی را «آهنگ درون» و حاصل تفکّرات و ذهنیّات قبلی عنوان و تفاوت آن ها را به صورت کوتاه، تبیین می کنند. در واقع، ما در مواجهه با محتوای این حدیث، با دو مسئله اصلی روبه رو هستیم: تفاوت اراده الهی با اراده انسان و صفت ذات یا صفت فعل بودن اراده الهی. ما در این پژوهش، به روش توصیفی تحلیلی، ضمن اشاره اجمالی به اختلاف عقاید اندیشمندان، با تکیه بر براهین عقلی و همچنین بیان شواهد نقلی به تبیین حدیث امام رضا (ع) درباره تفاوت اراده الهی با اراده انسان و صفت ذات یا صفت فعل بودن اراده الهی پرداخته ایم.

پیامبر(صلی الله علیه وآله) قرآن را جهت هدایت جامعه انسانی به سوی آرمان شهر بشری از طریق وحی دریافت و آن را برای مردم تبیین کردند. پس از درگذشت پیامبر(صلی الله علیه وآله) اهل بیت (علیهم السلام) وظیفه تبلیغ و تفسیر این کتاب آسمانی را عهده دار گشتند. امامان معصوم (علیهم السلام) نیز اهتمام خاصی در مسیر جهت دهی اصول زندگی بشری بر اساس آیات قرآنی داشتند. در این میان، نقش امام رضا (علیه السلام) با توجه به داشتن مقام ولایتعهدی و امامت شیعیان بسیار حایز اهمیت است. آن حضرت وظیفه تفسیر قرآن و هدایت جامعه اسلامی را بعد از پدر بزرگوارشان عهده دار شدند و توجه خاصی به آموزه های قرآنی داشتند و آن را مرجع کاملی برای حلّ مسائل می دانستند.     از نکات مهمی که در سخنان امام رضا (علیه السلام) پیاپی به چشم می خورد، اقتباس حضرت از آیات قرآنی به صورت مستقیم یا غیرمستقیم جهت توضیح و تأثیرگذاری بیشتر کلام بر مخاطب است. در پژوهش حاضر نگارندگان با روش توصیفی تحلیلی و با مطالعه در کتاب صحیفه الرضا (علیه السلام) تأثیر آیات قرآنی را بر مخاطب از منظر بلاغت عربی در قالب هایی بدیعی چون اقتباس، تضمین، احتجاج و... بررسی خواهند کرد.  

آرایه های بدیع زیورهایی هستند که سخن را آراسته و فهم کلام را آسان تر و زبان عادی را به زبان هنری نزدیک تر می سازند. کاربست این آرایه ها در کلام از شاخصه های توانمندی گوینده است. سخنان گهربار ائمه(ع) که سرشار از بلاغت، فصاحت و انواع مسائل فنی و ادبی است متأثر از آشنایی با قرآن و علم الهی از منظر ادبی وبلاغی در درجه بالایی قرار دارد و دریایی از علوم ادبی وبلاغی است. این بزرگواران با به کارگیری صنایع بدیعی تاثیر کلام خویش را دوچندان کرده اند. نکته قابل توجه این که خطابه عربی بیشتر در زمینه بررسی آرایه های بیانی مورد توجه پژوهشگران بوده وکمتر از منظر آرایه های بدیعی مورد پژوهش قرار گرفته است. دراین پژوهش به روش توصیفی تحلیلی، ضمن بررسی آرایه های بدیعی(معنوی) در کلام امام سجاد (ع) وامام رضا (ع) به ارزیابی و شناخت عناصر زیبایی شناسی معنوی و تاثیرآن ها درکلام این دو بزرگوار پرداخته ایم.

توجه به کلام و تاثیر آن بر مخاطب از اصلی ترین ویژگی های سیره امامان معصوم (ع) است. کلام در لایه های عمیق ذهن و قلب افراد رسوخ می کند و رفیق همیشگی زندگی وی می گردد. بهترین شاهد مثال بر این گفته معجزه پایه گذار مکتب اسلام یعنی قرآن است که از جنس کلام است. در بیشتر سخنان و نصایح امام رضا (ع) رد پای اصول اخلاقی و آموزه های قرآنی به صورت مستقیم وغیر مستقیم دیده می شود؛ سخنانی در اوج معانی علمی، ادبی و اخلاقی متناسب با نیازهای روز جامعه. با سیری در حیات فکری امام رضا (ع) مشخص می شود، ایشان برای هدایت انسان به سعادت حقیقی یا همان آرمان شهر حقیقی بشری تلاش بسیاری به کار بسته اند و زمانی که غرب در قرون وسطی سیر قهقرایی انحطاط فرهنگی را پشت سر می گذاشت و دایم حلقه محاصره فرهنگ و اندیشه آنان تنگ تر می گشت، اندیشه اسلامی و فرهنگ مترقّی رضوی با تبلیغ و ترویج آزادگی فکری در پی بنیان نهادن آرمان شهری آرمانی بود و اندیشه ها و ارزش های اخلاقی قدرتمندی به جا گذاشت و در صدد پی ریزی پایه های تمدنی اسلامی، انسانی در حوزه های مختلف فرهنگی، عاطفی بوده است. در حیطه بررسی آرمان شهر اسلامی، انسانی براساس بیانات امام رضا (ع) ، ابتدا دیدگاه امام (ع) درباره مبادی آرمان شهر آرمانی مطلوب جامعه انسانی را بر می شماریم، سپس مفهوم آرمان شهر دینی از دیدگاه امام (ع) را بیان می کنیم. این مقاله با روش توصیفی، تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه ای نگارش یافته و نمونه هایی از دیدگاه های امام (ع) نیز درباره با اصول بنیادی اخلاقی و انسانی بررسی شده است.

کلام امامان معصوم (ع) در کنار معانی والای انسانی که نشان از روحیة متعالی و اندیشة اسلامی ایشان دارد، مملو از واژگان و ترکیب های زیبا و تأمّل برانگیزند که روح آدمی را جلا می دهند. بیان ظرافت های بلاغی در کلام این بزرگان، امری ضروری است. از این روی شرح و بسط این موضوع از تکالیف مهم دانسته شده و در نوشتار حاضر به موازنة محسنات لفظی در کلام امام رضا و امام سجاد (ع) همت گماشته شده است تا توانایی این بزرگواران برای مخاطب آشکار شود. آن بزرگواران سخنان و نصایح گهربار خویش و مبادی اسلام و ارزش های اخلاقی را در قالب سخنانی مملو از تصاویر بدیعی بیان کرده وصنعت های لفظی مختلفی چون جناس، سجع و.. را به کار گرفته اند تا بر عمق معنی و تأثیرگذاری کلام خویش بیافزایند و تأثیر و زیبایی آن را دو چندان کنند، بی آنکه از عمق معانی دینی ذره ای بکاهند. در این مقاله که با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای نگارش یافته، سعی بر آن است به موازنة نمونه هایی از محسنات لفظی سخنان این دو امام (ع) که در کنار معانی والا و ترکیب های بی نظیر در پوشش صنایع بدیعی جای گرفته اند و از طبع دلکش ایشان برآمده است، پرداخته شود.

مقاله پیش رو در پی آن است که زیبایی فنون بیانی سخنان امام رضا (ع) را در کتاب صحیفة الرضا آشکار سازد. این صحیفه دربردارنده بخشی از میراث گران بهایی است که امام رضا (ع) به جای گذارده اند؛ آن بزرگوار در این اثر، مبادی اسلام و ارزش های اخلاقی را به واسطه سخنانی مملو از تصاویر بدیعی بیان می کنند. امام رضا (ع) فنون بدیعی مختلف را همچون: جناس، سجع، ازدواج و... در سخن خویش به کار گرفته اند، ایشان سعی نموده اند با کمک این صور بدیعی بر عمق معنی و تأثیرگذاری کلام خویش بر مخاطب بیافزایند و در این راه ظرفیت های تعبیری و الهام بخشی را که این فنون بر سخن می افزاید و زیبایی آن را فزونی می بخشد به کار گرفته اند؛ بی آنکه با سخنان دینی خود از ذخیره معنوی دینی خود فاصله بگیرند. نویسندگان مقاله با پژوهشی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای، تصاویر بدیعی و اهمیت و تأثیر آنها را بر القای بهتر کلام و مفهوم بررسی می کنند، در این راه از نمونه هایی از صحیفه الرضا بهره برده می شود تا اینکه پرده از چهره زیبایی های این صحیفه برگیرند.