درخت حوزه‌های تخصصی

«معرفت شهودی نفس» از دیرباز در کانون توجه و اهتمام عارفان و حکیمان اسلامی قرار داشته است. از جمله کسانی که در آثار گوناگون خود به این موضوع اساسی پرداخته، محیی الدین ابن عربی است. وی معتقد است نفس انسان حقیقتی لایه لایه و ذومراتب است که در نهایت سیر خود به حقیقه الحقایق و خداوند متعال منتهی می شود. از دیدگاه ابن عربی رابطه حق تعالی و نفس انسان، رابطه میان مطلق و مقید است. نفس، تعین یافته یک حقیقت اطلاقی یعنی حق تعالی است. به نظر ابن عربی، تنها یک راه برای معرفت حضوری به مراتب باطنی نفس وجود دارد و آن تجلی و ظهور حق تعالی بر دل و باطن سالک است. در این مقاله می کوشیم در پرتو مبانی ویژه ابن عربی مانند وحدت وجود، تجلی و تجرد نفس، تبیین سازوار و منسجمی از «معرفت نفس» ارائه کنیم. از این رو، در گام نخست، به تبیین پاره ای از پیش فرض ها و مبادی معرفت نفس می پردازیم، سپس دیدگاه ابن عربی را در خصوص معرفت شهودی نفس تبیین می کنیم. و در انتها، «مراتب معرفت نفس» را، که شامل سه مرتبه مثالی، عقلی، و فناء فی الله است، طرح می کنیم.

" قبض و بسط از مفاهیم زوجی در تصوف است. قبض در لغت به معنی گرفتگی و در اصطلاح، اندوه قلبی است. در برابر، بسط به معنی گشادگی و در تعبیر صوفیه، فرح و شادمانی دل است. هر دو اصطلاح از مقوله ی احوالاتند که در گرو تلاش و کوشش سالک نیست بلکه از وادرات غیبی است. در این مقاله، دیدگاه مولانا جلال الدین محمد مولوی(م. 672) درباره ی قبض و بسط به تفصیل مورد تحقیق قرار گرفته است. او مروج نظریه ی بسط عرفانی در ادبیات فارسی است. به تحقیق، هیچ شاعر و صوفی ای به اندازه ی او در خصوص شادی و شادی گرایی سخن نگفته است. با تامل در دیوان شمس، درمی یابیم موسیقی غزلیات، تجلی گاه تفکر بسط و شادی گرایی مولاناست. سرشاری و تنوع موسیقیایی در غزلیات نشان گر روح پرتلاطم سراینده ی آنست. او برای حفظ حالات خوشی و مستی خود، به رقص و سماع صوفیانه می پردازد و هنگام نواختن رباب، آوای باز شدن درهای بهشت را می شنود. سماع صوفیانه از نظر او نماز عاشقانه است. از نظر او، صبر بر جور و تلخی، موجب خوشی و شادکامی است. قهر خداوند نه تنها موجب قبض روح او نمی شود بلکه با نظر به لطف پنهانی در درون قهر آشکار، به بسط روحی می رسد. کوتاه سخن این که، مولانا مطلقاً عنصر غم را نمی شناسد و خود را شحنه ای می داند که در جست و جوی غم است و البته غم از او می گریزد و یارای مقابله با او را ندارد. "

درون مایه این مقاله، پرداختن به ابعاد مختلف یکی از زیربنایی‏ترین مباحث عرفانی یعنی وحدت وجود است. ابن عربی، پدر عرفان اسلامی، در اکثر آثار خود به بررسی این مسأله پرداخته و شارحان فصوص‏الحکم خود را شارحینی بر این مسأله نموده است. وحدت وجود دارای مبانی مختلفی است که می‏توان تبیین و تفسیر آنها را هم در فصوص‏الحکم ابن عربی و هم در تعلیقه امام خمینی(س) بر آن جستجو کرد. نویسنده سعی می‏کند به ایضاح مبانی دوازده‏گانه وحدت وجود بپردازد و در سر تا سر مقاله می‏کوشد تا تحشیه و پاورقیهای امام خمینی(س) بر متن فصوص‏الحکم در باب تفسیر وحدت وجود را بیان و مواد آن فقید را روشن نماید.

در قرن هفتم که با پیدایش فتنه مغول حوادث ناگوارى به وقوع پیوست و خسارت هاى جبران ناپذیرى بر ملت و کشور ایران وارد آمد و حتى مراکز علم و ادب و فرهنگ از آسیب و گزند در امان نماند، بازار شعر دربارى از رونق افتاد و شاعران از قیود خشک و دست وپاگیر ادبیات دربارى آزاد شدند و به امور ذوقى و ابتکار در شعر روى آوردند و در نتیجه، اشعارى که بیشتر جنبه ذوقى و عرفانى داشت، رواج یافت. در این دوران پرماجراى ناسازگار به احوال علوم و ادبیات، تصوف که مسلکى مبتنى بر عشق و شور و وجد و حال بود، بیش از هر زمان مورد توجه اصحاب ذوق و اندیشه قرار گرفت و سرآمد شاعران پارسى گوى مولانا جلال الدین با سرودن مثنوى معنوى شعر صوفیانه را به ذروه اعتلاى خود رسانید و در باریکى اندیشه و رسایى مقصود و لطافت معنى و شیوایى بیان گوى سبقت از همگنان ربود. وى با مشرب عرفانى خاص و دست مایه اى عظیم از وعظ و حکمت و تذکیر توانست این منظومه بدیع و بى بدیل را پدید آورد که در واقع، دریایى زخّار از مواعظ و حکم و آداب و معارف قرآنى است و شاید در دنیا کمتر کتابى را بتوان یافت که در آن، این همه نکات لطیف ذوق انگیز و مضامین تازه دلاویز و قصص زیباى عبرت آمیز فراهم آمده باشد و بى جهت نیست که عارف و ادیب نامى عبدالرحمن جامى در وصف آن گفت:

عرفان به معنایِ معرفت وباز شناختِ خود وخدا و واقف بودن به رموز زندگی وجهان بلکه حق دانستن هر چیز ورسیدن به کشف وشهود است. این فکر از بدو تولد با انسان همراه بوده است اما انسجام آن وقتی صورت گرفت که پیغامبران،مصلحان، رهبران، متفکران وامامان پیدا شدند. در تصوف وعرفان اسلامی اکثر صوفیان وعارفان سلسله آن را به پیامبر اسلام(ص)،حضرت علی(ع) وصحابه کرامِ پیغامبر(ص) می رساندند وسپس تابعین وتبع تابعین و زهاد وعُباد،تااینکه ابوهاشم کوفی،سفیان ثوری، معروف کرخی و دیگران پیدا می شوند. در سده ششم و هفتم شخصیت هایی چون شیخ الشیوخ شهاب الدین ابوحفص عمرمحمد سهروردی فرقه سهروردیه را تاسیس کرده که در این مقاله به زندگی وکوشش های بزرگانِ این سلسله وگسترش عرفان وتصوف اسلامی در شبه قاره پرداخته شده وهمچنین نظری انتقادی بر فرقه های تصوف وعرفان در شبه قاره ارایه گردیده است.

چرخ یکی از روستاهای بزرگ از توابع ولایت لوگر در افغانستان و زادگاه مولانا یعقوب چرخی است. مولانا چرخی از عرفا و مفسران سده نهم ه. ق است که از اصحاب خواجه بهاءالدین نقشبند و عالم علوم ظاهری و باطنی بوده و بنا به نوشته خزینه الاصفیاء به سال 851 ه. ق از دنیا رفته است و مزار وی نیز در قریه «هلففو» در تاجیکستان امروزی، حدود 5 کیلومتری شهر دوشنبه قرار دارد و زیارتگاه عام و خاص است. وی برای تحصیل و تکمیل علوم به بخارا، هرات و مصر سفر کرده و تا سال791 ه. ق درهنگام وفات خواجه بهاءالدین نقش بند در بخارا بوده است. بعضی از آثار به جامانده ازچرخی،عبارت است از: رساله اسماءالحسنی، تفسیر سوره فاتحه و دو جزء آخر قرآن مجید، رساله نائیه و رساله ابدالیه. در این مقاله ضمن معرفی مولانا چرخی، ندیشه و جایگاه و روش وی در سلوک و عرفان بررسی خواهد شد.

یکی از بزرگترین عرفای ایران و اسلام در نیمه دوم قرن چهارم هجری، احمدبن محمد بن فضل، معروف به شیخ ابوالعباس نهاوندی است که در شهر نهاوند (که امروز در استان همدان واقع شده است) به دنیا آمده و در همین شهر از دنیا رفته است. عطار نیشابوری او را «محتشم روزگار»، «کعبه مروت» و «قبله فتوت» خوانده و عبدالرحمن جامی از او به عنوان «پیر» و «مرشدی» که یگانه عهد بوده سخن گفته است. شیخ ابوالعباس با عارف نامدار بابا کوهی شیرازی (متوفی 442 هـ .ق) رابطه دوستانه داشته و پیر و مرشد شیخ اخی فرج زنجانی می باشد. او مرید شیخ جعفر خلدی از مشاهیر عرفاست. گفتارها و جملاتی چند از او در منابع کهن عرفانی نقل گردیده و حکایاتی از کرامات و حالات او نیز در منابع آمده که عطار نیشابوری در تذکره الاولیاء و جامی در نفحات الانس و دیگران آنها را نقل کرده اند.

معنا و جایگاه خواب و رؤیا در فلسفه بحثی است که کمتر فیلسوف برجسته ای از آن غافل مانده و به بررسی آن از منظر اصول و مبانی فلسفی خود نپرداخته باشد. در نظر حکمای اسلامی، رؤیا حاصل فاصله گرفتن روح از حواس ظاهری و میل آن به قوای باطنی است، به این معنی که انسان گاهی در عالم خواب به ادراک حقایق هستی و وقایع آینده موفق می شود و از این رهگذر، به ادراک و معرفت شهودی دست می یابد. این احوال اگر در عالم خواب طبیعی است و در صورتی که ضعیف و مبهم باشد، پیام آن باید با تأویل و «رؤیای صادقه»، پیش آید، در صورتی که شفاف باشد تعبیر، روشن می شود. سهروردی در تبیین مسأله ی خواب و رؤیای صادقه، جایگاه ظهور صور رؤیا را نفس، و منشأ اصلی آن را نفوس فلکی می داند. از نظر فارابی، رؤیا صورتی ذهنی است که به وسیله ی خیال ایجاد می شود و هنگام خواب و بر اثر قطع رابطه با فعالیت های زمان بیداری، گنجایش آن افزایش می یابد. فارابی به این قائل می شود که شخص به مدد خیال، قادر است با عقل فعال متّحد شود، لاکن چنین قدرتی تنها در دسترس افراد ممتاز و برگزیده است. از نظر ابن عربی، دنیای رؤیا دنیای رمز و نماد است و برای فهم معنای رؤیا باید مآل نمادهای رؤیایی را پیدا کرد. وی خواب را نخستین مبدأ تلقی وحی الاهی برای اهل عنایت می داند.