فلکی شروانی

حکیم نجم الدین محمّد فلکی از شعرای معروف قرن ششم هجری است که در قصبه شماخی از توابع شروان متولّد شد. فلکی گوینده ای نازک خیال و شیرین سخن است که بر خلاف معاصران خود، به سهولت کلام و روانی سخن متمایل بود. دیوان ناقص و ناتمامی از وی در سال 1929 میلادی در لندن توسط محمد هادی حسن خان به چاپ رسیده است. در ایران نیز محمد طاهری شهاب دیوانی از این شاعر را در سال 1345 تصحیح کرده و از سوی انتشارات کتابخانه ابن سینا به چاپ رسانده است. از آنجا که مشخص نیست، نسخه اساس و یا نسخه بدل های در دسترس این مصحّح کدام است و متن دیوان ظاهراً بر اساس نسخه های نامعلوم، نامستند و متأخّر، تصحیح و تدوین گردیده، نگارنده بر آن است تا با در دسترس داشتن چهار نسخه خطی تازه یافته، برای نخستین بار ابیاتی از دیوان این شاعر را تصحیح نموده و تحریفات این دیوان را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.

یکی از فعالیت های ارزشمند ادبی در دوران معاصر، تصحیح متون به جامانده از پیشینیان است. دیوان فلکی شروانی، شاعر قرن ششم (م551) از جمله متونی است که به دلیل در دسترس نبودن نسخه های خطی قابل اعتماد و نزدیک به عصر شاعر و نیز بی توجهی مصححان به روش های انتقادی تصحیح، تاکنون نسخه ی منقّح و پیراسته ای از آن در دست نبوده است و تصحیح موجود که طاهری شهاب در سال 1345 ه.ش انجام داده، کاستی هایی از نظر روش و نواقص چاپی فراوانی دارد. در این پژوهش، ضمن نشان دادن عمده ترین نقص های تصحیح موجود، از جمله: «ضبط های ناروا»، «جابه جایی ابیات»، «به هم ریختگی مصراع ها و اجزای ابیات» و «غلط های چاپی متن»، به معرفی نسخه های نویافته و تبیین نقش آن ها در اصلاح متن اشعار این شاعر پرداخته می شود تا از رهگذر این امر، ضرورت تصحیح مجدد دیوان فلکی شروانی (علاوه بر عرضه ی متنی منقّح از اشعار او که بدون شک تأثیر بسزایی در شناخت خصایص سبکی شعر آذربایجان و حل برخی از مشکل ها اشعار شاعران این سبک دارد) بیش ازپیش آشکار گردد.    

نجم الدین محمد فلکی شروانی از شاعران قرن ششم هجری و شاعر دربار منوچهر بن فریدون شروانشاه است. تذکره نویسان تعداد ابیات دیوان فلکی را از پنج هزار بیت تا چهارده هزار بیت نوشته اند؛ ولی آنچه از اشعار او به جا مانده، به دو هزار بیت نمی رسد. تحقیق و جستجو در دیوان فلکی و نسخه های خطی دیوان او، نشان از درآمیختگی شعر برخی از شاعران با اشعار فلکی شروانی دارد. در این پژوهش، پس از مطالعه و بررسی دقیق دیوان چاپی فلکی و نسخه های خطی آن و جستجو در دیوان شاعران قرن پنجم تا هفتم هجری و جنگ ها و نسخه های خطی اشعار آنان، به درآمیختگی شعر برخی از شاعران، همچون: عسجدی، مسعود سعد سلمان، قطران تبریزی، ادیب صابر ترمذی، مجد همگر و جلال الدین محمد مولوی، با اشعار فلکی پی بردیم که یا اشعار ایشان در دیوان چاپی فلکی و نسخه های خطی آن ضبط شده و یا شعر فلکی در دیوان آنها راه یافته است. در این پژوهش به بررسی این اشعار و تعیین سراینده حقیقی آنها با دلایل و شواهد پرداخته شده است، تا در ارائه تصحیحی منقّح و پیراسته از دیوان شاعران مذکور، یاریگر مصححان و همچنین پژوهشگران اشعار ایشان باشد.

یکی از ابعاد بسیار مهم زبان و ادبیات فارسی را، ادبیات عامه تشکیل می دهد که در مقابل ادبیات خاصه می باشد. قصه ها و اشعار عامیانه مناسب ترین منبع برای شناخت فرهنگ و روحیات توده ی مردم هستند.ادبیات عامیانه ی فارسی هم مانند ادبیات کلاسیک دربرگیرنده ی دو بخش شعر و نثر می باشد. در ادبیات کلاسیک هدف از آفرینش یک اثر، تأثیر گذاری بر عواطف خواننده است و نویسنده برای خلق یک اثر علمی، عقلانی دست به قلم می شود. اما در آثار عامیانه، هدف از خلق آن، بیشتر سرگرمی و شگفت زدگی خواننده است. از مهم ترین علل شهرت شاعران، میزان استفاده از مسائل زیبایی شناسی(صور خیال) و مطالبی است که در اثر خود از آن بهره مند می شوند؛ در این میان یکی دیگر از این عناصر، تأثیرپذیری از باورهای عامیانه است. سهم ادبیات عامیانه را در شعر و نثر کلاسیک، سبک های گوناگون ادبی، از جمله سبک آذربایجانی نمی توان نادیده گرفت. هدف از این پژوهش آشنایی مخاطب با یکی از شاعران قرن ششم (فلکی شروانی) و میزان بهره مندی وی از عناصر عامیانه است. فقدان پژوهش در این زمینه، طرح این موضوع را تأئید می نماید. در این گزیده ابتدا تعریفی از ادب عامیانه و تاریخ جمع آوری آن ارائه شده؛ سپس خیلی کوتاه به معرفی فلکی شروانی پرداخته ایم و در نهایت سعی بر آن شده است تا با ژرف نگری اشعار وی، بازتاب عناصر عامیانه و باورهای موجود در دیوان فلکی را بیان کنیم. کلید واژه ها: ادبیات عامیانه- سبک آذربایجانی- فلکی شروا نی