احتمالات تفسیری

وجود احتمالات تفسیری متعدد ذیل برخی از آیات، شبهه فقدان تعین معنایی متن قرآن را پدید آورده است؛ بدین بیان که از ابتدا معنایی در نفس صاحب سخن وجود نداشته ، ولی با گذشت زمان، معناهای متفاوتی از آن به دست آمده است. البته قرآن، به لحاظ انشاکننده حکیم آن (خداوند)، تعین معنایی دارد و اختلافات مفسران، به سبب کاستی دانش آنان است، ولی از واقعیت کثرت دیدگاه های تفسیری نمی توان چشم پوشید. در این پژوهش، به علل پیدایش این حجم از دیدگاه ها نمی پردازیم، بلکه با هدف بیان نتایج وجود این دیدگاه های متکثر و به روش توصیفی تحلیلی، در سه محور کلی آثار اعتقادی، تربیتی و تفسیری، به فواید وجود این احتمالات تفسیری در برخی از آیات قرآن پرداخته ایم. بر پایه سه محور یادشده، احتمالات تفسیری، هم در جنبه های اعتقادی مسلمانان اثرگذار است و هم نتایج تربیتی و اخلاقی دارد و نیز از جنبه منطق تفسیری، پیامدهایی قابل طرح در مباحث روش شناسی تفسیر دارد.

بررسی تفاسیر با روش قرآن با قرآن، نشان می دهد مفسران در گزینش آیات مفسِر، متفاوت عمل کرده اند و هنگام تعارض احتمالات تفسیری، به دلیل فقدان سنجه ها و معیارهای اعتبار، گاه دچار لغزش یا برداشت های تفسیری متفاوتی شده اند. این پژوهش، با روش توصیفی-تحلیلی، اصول تحلیل گفتمان را با اصول و قواعد تفسیر قرآن، تلفیق و تطبیق نموده و برخی از ملاک های صحت وسقم را شناسایی و معیارهایی را برای ارزیابی روش تفسیر قرآن با قرآن، توصیه کرده است. با تجمیع آیات، روشن می شود سنجه اعتبار آیات مفسِّر و معنای ترجیحی واژه هم خانواده معنایی، گاهی به دلیل شواهد تاریخی در متن است نه صرف شباهت سیاق لفظی. سنجه های درستی آزمایی احتمالات تفسیری، با تلفیق اصول معناشناسی متن و قواعد فهم قرآن، با توجه به بافت کلامی متن (سیاق لفظی) و نگرش سیستمی مفسّر به متن قرآن به دست می آید. مهم ترین سنجه ها بر اساس اصول تحلیل گفتمان متن عبارتند از: سیاق کلامی، توجه به معنای پایه، عرف و نظام معنایی واژگان قرآنی، توجه به هم خانواده های معنایی، توجه به معناشناسی تاریخی اصطلاحات رایج زمان نزول و کاربرد آن در بافت جمله.