امنیت انتقادی

خاورمیانه به لحاظ امنیت از مناطق مهم جهان بوده که متون زیادی درباره آن خصوصاً در سال های اخیر نوشته شده است. یکی از متن های اخیر دراین باره کتاب امنیت منطقه ای در خاورمیانه نوشته پینار بیلگین است که روندهای امنیت را براساس رابطه بین منطقه و رویه های عملی در الگوی چهارگانه خاورمیانه، نظام منطقه ای عرب، خاورمیانه اسلامی، و ارو مدیترانه با رویکردی انتقادی بررسی می کند. در این مقاله که کتاب ذکرشده بررسی می شود، سؤال اصلی این است که بازنگری انتقادی امنیت منطقه ای در خاورمیانه ازدیدگاه بیلگین چه نوآوری نظری و عملی داشته است؟ فرضیه اصلی مقاله نیز چنین است که رویکرد انتقادی به امنیت منطقه ای، ضمن نقد نظریه های سنتی، تلاش کرده است الگوی جدیدی از امنیت منطقه ای برگرفته از جامعه امنیتی کارل دویچ و همکارانش معرفی کند، هرچند در عمل امکان شکل گیری اش با چالش های جدی روبه رو است. درواقع، بیلگین تلاش کرده ضمن بررسی دیدگاه های سنتی امنیت منطقه ای در خاورمیانه، الگویی بومی معرفی کند که امنیت را از پایین به بالا و از داخل به خارج نگاه می کند، گرچه به لحاظ عملی، امنیت منطقه ای خاورمیانه هم چنان دولت محور و از بالا به پایین است.

پس از وقوع انقلاب های عربی یکی از مباحث مهم در مطالعات خاورمیانه، تحلیل موضوعی و تجربی این تحول شگرف از رهگذر نظریه ها است. چگونه با رویکردی جدید ودر قالب نظریه پسااستعمارگرایی یا رویکرد سعیدی (ادوارد سعید) می توان تحولات سال 2011 و 2012 جهان عرب را مطالعه کرد؟ درواقع با خیزش های مردمی سال های 2010 و2011 در جهان عرب و رخداد انقلاب های عربی، سیمای جدیدی از آرایش قدرت، حکومت و نیروهای اجتماعی و سیاسی در منطقه عربی ترسیم شده است. به تبع این مفصل بندی جدید، تأثیری مستقیم بر ارائه وشکل نوینی از نظم و امنیت منطقه ای را در پی خواهد داشت؛ بنابراین این نوشتار نیز از همین زاویه تأثیر انقلاب های عربی را بر نظم های جدید منطقه خاورمیانه، به ویژه بر نظم امنیت انتقادی مطالعه می کند.

تحول در مفهوم امنیت را می توان پس از پایان جنگ سرد و هم راستا با تحولاتی همچون شروع روند جهانی شدن و انقلاب اطلاعات و فناوری دانست. علاوه بر تحولاتی که در ساختار نظام بین الملل سبب تحول مفهوم امنیت شد؛ تحولاتی در حوزه مفهومی و نظری نیز صورت گرفت به گونه ای که از مفهوم مضیق امنیت به سوی مفهوم موسع امینت گام برداشته است. بنابراین در جهان امروز مفهوم نوین شامل مجموعه ای از افراد، گروه ها، سازمان های فراملی و فرو ملی است که در کنار دولت ها به نقش آفرینی در عرصه جهانی می پردازند و تبلور آن را می توان در شکل گیری مفاهیم جدیدی از جمله امنیت انسانی، امنیت فرهنگی، امنیت جمعی و... مشاهده نمود. ازاین رو پژوهش حاضر به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که چگونه تحول مفهوم امنیت بر عرصه بین الملل تأثیر گذاشته است؟ فرضیه اصلی مقاله این است که تغییر مفهوم امنیت موجب گشته تا مکاتب نظری روابط بین الملل و مطالعات امنیتی به این تحول نگاه ویژه ای داشته باشند. از منظر جدید، مفهوم امنیت با تغییر گفتمانی جدیدی روبه رو شده و منجر به اهمیت یافتن مفهوم فرهنگ در سیاست جهانی گشته است. روش بررسی این پژوهش تبیینی-تکوینی و داده های پژوهش بر پایه روش کتابخانه ای و اینترنتی گردآوری شده است.