روابط اصطلاح نامه ای

هدف: مطالعه مفاهیم اسناد دیوانی دوره قاجار تا پایان عهد ناصری با هدف مقوله بندی و برقراری روابط اصطلاح نامه ای. روش/ رویکرد پژوهش: روش پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کمّی و کیفی است. در این روش، ابتدا منابع معتبر تاریخی و ردیف اول دوره قاجار مطالعه و بررسی شد و مفاهیم موضوعی اصلی دیوان سالاری دوره قاجار تا پایان عهد ناصری شناسایی شد. سپس با تحلیل محتوا و چکیده اسناد دیوانی دوره قاجار تا پایان عهد ناصری در پایگاه اسناد آرشیو ملی ایران، مفاهیم موضوعی اصلی و فرعی همراه با فراوانی مقوله ها و زیرمقوله های موضوعی براساس پشتوانه سندی و انتشاراتی استخراج شد. یافته ها و نتیجه گیری: از 19771 زیرمقوله به دست آمده از اسناد دیوانی، القاب و مناصب دیوانی با 6895 زیرمقوله (9/34 درصد)؛ اصطلاحات دیوانی با 6811 زیرمقوله (2/34 درصد)؛ نهادهای دیوانی با 3445 زیرمقوله (4/17 درصد)؛ عناصر و گونه های اسناد دیوانی با 2620 زیرمقوله (3/13 درصد) شناسائی شد. مفهوم القاب و مناصب دیوانی، پربسامدترین مفهوم از مفاهیم اصلی اسناد دیوانی است. این مفهوم  پنج مقوله و 167 زیرمقوله دارد که شامل مقوله القاب و مناصب مالی-دیوانی (6/34 درصد)؛ مقوله القاب و مناصب درباری-دیوانی (22 درصد)؛ مقوله القاب و مناصب نظامی-دیوانی (56/21 درصد)؛ مقوله القاب و مناصب دیوانی-دیوانی (55/12 درصد) و مقوله القاب و مناصب شرعی-دیوانی و قضایی-دیوانی (25/9 درصد). مناصب مستوفی، مستوفی الممالک، صدراعظم، ملا، قراسوران از پربسامدترین نمایه های (زیرمقوله های) مفهوم القاب و مناصب دیوانی به شمار می آیند. تمام نمایه های موضوعی مفاهیم اصلی اسناد دیوانی با یکدیگر روابط اصطلاح نامه ای دارند. پربسامدترین مفهوم اسناد دیوانی یعنی القاب و مناصب دیوانی بیشترین ارتباط اصطلاح نامه ای را با نمایه های موضوعی مفهوم نهادهای دیوانی دارد.

هدف: پژوهش حاضر درصدد ارائه مدلی برای استنتاج خودکار روابط بین اصطلاحات در اصطلاح نامه علوم اسلامی با استفاده از شبکه های پیچشی گرافی (GCN) بود، تا با استفاده از الگوریتم های جدید در حوزه یادگیری عمیق بتواند از اطلاعات موجود در اصطلاح نامه علوم اسلامی، سرعت، دقت و جامعیت را افزایش داده و موجب کاهش هزینه ها و در عین حال باعث بهبود روابط بین اصطلاحات شود. روش: پژوهش حاضر، از روش شبکه های پیچشی گرافی که یکی از مهم ترین روش های مطرح در حوزه یادگیری عمیق بوده و قادرند در کنار توجه به ویژگی های هر گره، از الگوهای روابط در گراف نیز سود بجویند، استفاده کرده است. دیتاست مورد مطالعه عبارت است از کلیه اصطلاحات اصطلاح نامه علوم اسلامی، که از سال 1372 تا ابتدای 1400 تولید شده، و به صورت یک گراف در نظر گرفته شده اند. اصطلاحات به عنوان رئوس و ارتباط بین اصطلاحات به عنوان یال های این گراف هستند و این گراف به عنوان ورودی، به شبکه پیچشی گرافی داده شده و مدلی برای استنتاج خودکار ارتباطات حاصل شده است. به منظور تجزیه و تحلیل خروجی های حاصل، از معیارهای AP و Roc استفاده شد. یافته ها: یافته های پژوهش نشان داد که میانگین دقت مدل بدست آمده برای داده های تست، 75 درصد و همچنین امتیاز  Rocحاصل شده، برای داده های تست، 72 درصد می باشد، و با توجه به اینکه این روش در حوزه علوم اسلامی و اصطلاح نامه ها برای اولین بار مورد استفاده قرار، نتایج قابل قبول است. نتیجه گیری: علی رغم چرخش نظر از اصطلاح نامه ها به هستی شناسی ها، هنوز هم استفاده از اصطلاح نامه ها، مخصوصاً در کشور ایران مورد توجه است. در مقایسه با پژوهش های قبلی، روش استفاده شده برای ساخت اصطلاح نامه، متفاوت بوده و نتایج بدست آمده موجب اطمینان بیشتری است و در نتیجه در اهداف مختلف کاربرد اصطلاح نامه ازجمله نمایه سازی خودکار، خروجی های بهتری بدست آمده است. شیوه های جدید در پردازش زبان طبیعی و یادگیری عمیق نیز ما را در بازیابی اطلاعات و نمایه سازی خودکار امیدوارتر می کند.