نمایشنامه نویسی

عبدالرحیم همایون فرخ و رکن الدین همایون فرخ دو نویسنده و ادیبی هستند که برای جامعه ادبی ایران در قرن اخیر چهره های چندان شناخته شده ای نیستند. مقاله پیش رو، واکاوی کوتاهی درباره شرح زندگانی، آثار و نمایشنامه های این دو نادره کار کاشانی است که در مسند پدر و پسر، نه تنها در حوزه های ادبی ایران آثار فراوانی را در قالب تحقیق و نگارش و تصحیح متون ادبی از خود بر جای گذاشته اند، بلکه هر دو این درگذشتگان نیز در حوزه نمایشنامه نویسی وارد شده و در ژانرهای مختلفِ چند نمایشنامه طبع آزمایی کرده اند. در مقاله پیش رو، ابتدا مقدمه ای درباره وضعیت نمایشنامه نویسی ایران در روزگاری آورده ایم که این پدر و پسر در آن به فعالیت پرداخته اند. سپس به زندگانی آن ها به صورت مستقل و گذرا پرداخته ایم و درنهایت، بدون هرگونه جانب داری، آثار نمایشی هریک از این دو ادیب را بررسی کرده ایم. پیش از ورود به مبحث اصلی، ذکر این نکته لازم است که این مقاله با رویکردی تاریخی و به روش مطالعات کتابخانه ای نگارش شده و تأکید اصلی آن بیشتر بر معرفی این دو ادیب یادشده و تحلیل آثار نمایشی آن ها که امروزه متأسفانه به دست فراموشی سپرده شده است.

این مقاله به تحلیل علمی کنش های گفتاری در نمایشنامه « فردا چه می شود؟»، (فردا چه میشود؟) اثر زیاد الرحبانی، یکی از آثار برجسته تئاتر معاصر می پردازد. این نمایشنامه که در سال ۱۹۷۸ نوشته شد، یکی از مهم ترین آثار تئاتر جنگ داخلی لبنان محسوب می شود. پژوهش حاضر با بهره گیری از نظریه های پراگماتیک جان آستین و جان سرل، پنج نوع کنش گفتاری شامل کنش های ترغیبی، تعهدی، عاطفی، اظهاری و اعلانی را در متن نمایشنامه بررسی کرده است. تحلیل نشان می دهد که کنش های ترغیبی (دستورات، درخواست ها و پیشنهادات) بیشترین کاربرد را در نمایشنامه داشته و نقش مهمی در نمایش روابط قدرت اجتماعی ایفا می کنند. کنش های تعهدی (قول ها و سوگندها) بازتاب دهنده ارزش های فرهنگی و اخلاقی جامعه لبنان هستند. کنش های عاطفی، پیچیدگی های روحی شخصیت ها را نمایان می سازند و غالباً با فرهنگ چندزبانی لبنان آمیخته اند. کنش های اظهاری، واقعیت های اجتماعی-اقتصادی را منعکس می کنند و غیاب کنش های اعلانی، نمادی از عجز شخصیت ها در تغییر شرایط اجتماعی است. در مجموع، بیش از نیمی از از گفتارهای نمایشنامه حاوی کنش های ترغیبی و عاطفی هستند که نشان دهنده فضای پرتنش و عاطفی دوران جنگ است. یافته های پژوهش آشکار می سازد که الرحبانی با بهره گیری خلاقانه از لهجه لبنانی (ترکیبی از عربی، فرانسوی، انگلیسی و آرامی)، کنش های گفتاری چندلایه ای آفریده که نه تنها روایتگر زندگی لبنان در دوران جنگ داخلی هستند، بلکه ابزاری قدرتمند برای نقد اجتماعی و سیاسی نیز محسوب می شوند. این پژوهش نشان می دهد که گفتارهای شخصیت ها در نمایشنامه، علاوه بر انتقال معنا، بازنمایی روابط پیچیده قدرت، هویت وتناقضات اجتماعی در جامعه لبنان هستند.