احتیاط

یکی از جلوه های بسیار مهمّ اعراض از مضمون روایات صحیح در آرای امام خمینی (رحمه الله علیه) جایی است که شهود علیه شخصی به قتل عمدی شهادت می دهند و شخص دیگری نیز اقرار می کند که همان مقتول را عمداً به قتل رسانده است. این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی و با مراجعه به منابع کتابخانه ای نوشته شده است به جایگاه اعراض از روایت زراره از امام باقر(علیه السلام) در موضوع مذکور بر اساس نظر امام خمینی(رحمه الله علیه) پرداخته است. نتیجه آن است که وجوب احتیاط و وجوب عدم تهجّم بر دماء دو مؤلّفه ی بنیادینی است که امام خمینی(رحمه الله علیه) آن ها را در این مسأله ارائه داده اند. این نگرش چند مؤلّفه ای باعث شده است که ایشان با آن که روایت زراره را صحیح دانسته است و نسبت به عمل فقها به آن التفات داشته است، هماهنگ با مضمون روایت مذکور فتوا ندهند و در نتیجه از مفاد روایت زراره اعراض شود. اثر مترتّب بر این اعراض آن است که بین نظر امام خمینی(ره) و سایر فقها در مسأله ی تعارض بیّنه و اقرار در قتل عمدی تفاوت شگرفی وجود داشته باشد. مبانی فقهی امام خمینی(ره) در این مسأله بر اصل حرمت جان مسلمان در اندیشه ی سیاسی ایشان تأثیرگذار می باشد.

مفهوم احتیاط ورزی به حکم خِرَد و شریعت، امری پسندیده شمرده می شود. اما شایسته است به سبب برخی پیامدهای ناگوار احتمالی آن، گستره و ضوابطی برای آن تعیین شود. توجه به این امر در حوزه تعیین احکام شرعی مکلفان و در قامت یکی از ارکان اجتهادِ روشمند بایسته می نماید. این نوشتار با بهره از منابع اِسنادی و به روش اکتشافی تحلیلی در پی تبیین مهم ترین راهکارهایی است که از احتیاط ورزی نامتناسبِ مجتهد در مقام افتاء پیشگیری نماید. برای دست یافتن به این هدف، در گام نخست مفهوم احتیاط در مقام افتاء تبیین شده و پس از آن، ادله موافقان به کارگیری این روش به چالش کشیده شده است. پس از آن برای اثبات ضرورت کاستن از چنین احتیاط هایی، پیامدهای ناگوار این روش تبیین شده است. در گام بعد نیز راهکارهای زیر در قامت بایسته های روش اجتهادی در مقام افتاء معرفی شده اند: کاستن اثرپذیری از دانشوران پیشین در سه عرصه اجماع، شهرت فتوایی و فهم اصحاب؛ موضوع شناسی مناسب؛ در نظر داشتن مصالح اسلام و مسلمین؛ توجه به تبلیغ اثربخش دین و توجه به اصل تساهل در احکام.