مصحف عثمانی

در دوران خلیفه دوم، زیست فردی و اجتماعی و نظام سیاسی نوپای مسلمانان دچار تحول اساسی شد. در روزگار خلافت عثمان، دو رخداد منشأ تحولات مهمی شدند: یکی شورش علیه خلیفه و قتل او؛ و دیگر، تدوین جدید قرآن که به قرآن عثمانی شهرت یافت. تحقیق دربارة تاریخ قرآن در نیم قرن نخست اقدامی بس دشوار است؛ زیرا از یک سو هیچ نسخة استنادپذیری از قرآن زمان پیامبر و نیز قرآن های پس از آن و از جمله قرآن های ابوبکر و عثمان در اختیار نیست و، از سوی دیگر، راه روشن و استواری برای تحقیق و تفحص و انکشاف حقایق متقن وجود ندارد. امروزه، جز متن قرآن کنونی و نسخه هایی از قرآن های غالباً ناقص از قرون نخست و نیز انبوه روایات متنوع و غالباً متضاد، اسنادی برای تحقیق در قرآن های نیمه اول سده در دست نیست. از این جهت است که پیدایی دست نوشته های صنعا به ویژه برای تأیید وثاقت تاریخی قرآن اهمیت دوچندان می یابد. به ویژه که با مطالعات روی این نُسخ ثابت شد که این دست نوشته ها متعلق به میانه سده اول هجری اند و این امر خط بطلانی بر نظریه تثبیت نهایی متن قرآن در انتهای سده دوم یا اوایل سده سوم هجری است.

مطابقت قرائت با رسم مصحف، یکی از مهم ترین معیارها در پذیرش قرائات است. این معیار که بعد از توحید مصاحف از سوی عثمان، با هدف خارج ساختن قرائات برخی از صحابه رواج پیدا کرد، در دوره های بعد تحولات گوناگونی پشت سر گذاشت. منظور از مطابقت قرائت با رسم مصحف در مراحل نخست، سازگاری آن با کلیات متن مکتوب قرآن بود؛ اما در مراحل متأخر، تطابق قرائت با رسم مصحف با جزئیات بیشتری مورد بررسی قرار گرفت. همچنین، در خلال این دوره ها، برخی از قاریان به متن مکتوب رسمی قرآن اهمیت کمتری می دادند که با برخی از آنان از جمله ابن شنبوذ برخوردهای قاطعی صورت گرفت. به طور کلی، معیار مطابقت با رسم مصحف، پنج مرحله مهم تاریخی را سپری کرد. این مراحل به ترتیب عبارتند از: 1- آغاز توجه به متن مکتوب قرآن به مثابه یک معیار؛ 2- گسترش گفتمان رسم مصحف؛ 3- احتجاج گسترده دانشمندان به رسم مصحف در پذیرش قرائات؛ 4- قطعیت یافتن معیار مطابقت با رسم مصحف؛ 5- بازنگری نهایی در معیار مطابقت با رسم مصحف. پژوهش حاضر با رویکردی تاریخی - تحلیلی، به بررسی مراحل پنج گانه مزبور پرداخته و سعی کرده است در پرتو آن، جایگاه معیار مطابقت با رسم مصحف را در تاریخ قرائات تبیین کند.

در اواخر قرن چهارم در بغداد، بحث از قرائت های هفت گانه و مصحف عثمان و روایت های ناظر به جمع و تدوین قرآن، موضوع مناقشه برانگیزی بوده است. اما از آنجا که متن های تفسیری مختلف هنوز منتشر نشده و تفاسیر قرآنی بسیاری از قرن چهارم و پنجم هنوز به صورت خطی باقی مانده، نمی توان به طور کامل از انعکاس مجادلات اخیر و تأثیر آن بر مفسران آن دوران سخن گفت. اما در برخی از تفاسیر منتشر شده از قرن پنجم و هفتم هجری می توان سرنخ هایی از موضوع اخیر یافت. به تازگی بورس فاج در تک نگاری خود درباره مجمع البیان، نکات مفیدی درباره بهره گیری طبرسی از تفاسیر معتزلی آورده است. فاج به تفسیر التهذیب حاکم جشمی اشاره کرده و ابتدا مطالبی درباره او آورده و اشاره نموده که تقریباً قطعی است که طبرسی از التهذیب حاکم جشمی یا منابع مشترکی استفاده کرده اند. نویسنده در نوشتار حاضر بحث وثاقت مصحف عثمانی و قرائت های هفت گانه را مورد مداقه قرار داده است و در این زمینه، دیدگاه فاج را درخصوص تفسیر مجمع البیان ارائه می نماید.

آراء مستشرقان پیرامون روایات گسترده و متناقض جمع قرآن در دو گروه قابل بررسی است. نخست مستشرقانی که قائل به جعل گسترده روایات جمع قرآن در عهدِ خلفا، در اواخر قرن دوم به بعد هستند و تاریخ حقیقیِ جمع قرآن را یا در عهد نبوی و یا دوران حجّاج بن یوسف ثقفی دانسته اند. دوم مستشرقانی که این روایات را در قرن نخست هجری تاریخ گذاری کرده و با توجه به نقش ابن شهاب زهری به عنوان حلقه مشترک تمامیِ اسانید، او را مروّج روایات جمع قرآن هم در عهد ابوبکر و هم عثمان دانسته اند؛ لیکن به ارزیابی محتوایی روایات ورود نکرده اند. درنتیجه از سویی گستردگی اسانید و منابع این روایات واز سوی دیگر تعارضات مضامین آنها، نشانگر اصالت این وقایع در دوران خلفا و در عین حال مبهم بودن آنهاست. ازاین-رو این نوشتار ابتدا با برجسته سازی تناقضات محتوایی این روایات، غیرواقعی بودن گزارش مرسوم از جمع دو مرحله ای ابوبکر و عثمان را اثبات نموده و سپس به خوانش جدیدی از روایات جمع قرآن در دوران خلفا پرداخته است. براساس رهیافت این مقاله، همواره صحابه در حاشیه مصاحف خود روایات تفسیری پیامبر را می نگاشتند؛ چنانکه امتیاز مصحف علوی در جمع کامل روایات تفسیری بوده است. اما به سبب تعارض بخشی از تفسیر نبوی با منافع سیاسیِ خلفا، شیخین تلاش نمودندتا قرآنی بدون حواشی تفسیری گردآوری و مردم رااز نقل و نگارش این روایات برحذردارند. عثمان نیز با استنساخ گسترده از قرآنِ نزد حفصه و ارسال آن به جهان اسلام توأم با سوزاندن دیگر مصاحف، به تثبیت رسمیِ روش شیخین پرداخت.