اهل ذکر

«ذکر» در لغت، حفظ شیء و خلاف نسیان است. کلمة «ذکر» در قرآن برای هفت معنای مختلف به کار رفته است. از این جهت، مشترک لفظی است و با قرینه می¬توان معانی مورد نظر را به دست آورد. اضافة «اهل» به «الذکر»، معنای منحصری را افاده می‌کند.روایات شیعه، «اهل ذکر» را در اهل بیت (ع) منحصر می‌کنند و در این زمینه به متواتر یا حداقل متظافرند.در منابع اهل سنت، دربارة اهل ذکر پانزده نظریه مطرح شده است که آن¬ها را می‌توان در سه نظریة عمده خلاصه کرد: «اهل کتاب به طور اعم یا اخص»، «اهل قرآن» و «اهل بیت». روایات اهل سنت به دو گروه تقسیم شده است: سند گروه اول ازصحابه و تابعین است و سند گروه دوم به شخص پیامبر (ص) و اهل بیتش همچون امام علی، امام باقر و امام صادق (ع) می‌رسد. لذا گروه دوم از حیث سند و متن قوی‌تر و صحیح‌تر به نظر می‌رسد و با دیدگاه شیعه کاملاً انطباق دارد.

امام علی(ع) بر لزوم مرگ آگاهی و توجه به مرگ تأکید می ورزد و می کوشد تا انسان ها را از طریق شناخت درست حقیقت مرگ به شناخت خود و به تبع آن، به فهم معنای زندگی رهنمون سازد. به تعبیری، مرگ بخشی از زندگی انسان است و هرگونه فهم نادرست از آن، فهم انسان از خویشتن را تحت تأثیر قرار می دهد؛ در چنین حالتی فرد نمی تواند تلقی درستی از زندگی داشته باشد تا به معناداری یا بی معنایی آن پی ببرد. بنابراین یاد مرگ و توجه مستمر به آن و الهام از سیره و گفتار اهل ذکر، طریقی است که عمل به مقتضای آن انسان را قبل از مواجهه با مرگ، با مرگ و حیات جاوید پس از آن آشنا می سازد. این دریافت درست از مرگ به فهم معناداری زندگی می انجامد.

بررسی و تبیین مفهوم و مصداق اهل ذکر در  قرآن، موضوع پژوهش حاضر است. آیات ( 43 سوره نحل و 7 انبیاء) به مخاطبان دستور داده است مطلبی را از اهل ذکر بپرسند. اینکه مفهوم سؤال از اهل ذکر چیست؟ مسأله تأمل برانگیزی است که دیدگاه های مختلفی را  به دنبال داشته است. برخی مفسران با استناد به ظاهر و سیاق آیات، مراد از اهل ذکر را اهل کتاب دانستند. در حالی که روایات زیادی، اهل ذکر را، پیامبر و ائمه اطهار س معرفی نمودند. توجه به مخاطب تنزیلی آیه، در نظر گرفتن مصادیق تأویلی و بطنی، راه حل جامعی است که پژوهش حاضر به آن پرداخته است. 

آیه 43 سوره نحل درباره مرجعیت علمی اهل بیت^ نازل شده است. مفسران شیعه و اهل تسنن درباره مصداق «اهل ذکر» اختلاف نظر دارند. گروهی از مفسران اهل تسنن بر پایه سیاق آیه، مصداق اهل ذکر را اهل کتاب می دانند. این دیدگاه مورد بررسی قرار گرفته است. مفسران شیعه و برخی از مفسران اهل تسنن بر اساس روایات، مصداق کامل اهل ذکر را اهل بیت^ می دانند. این نوشتار بر آن است تا بر پایه مفهوم شناسی اهل ذکر و با توجه به شأن نزول آیه و با استناد به روایات این موضوع را تحلیل و بررسی نماید. نتیجه پژوهش آن است که اهل ذکر به معنای عالمان و آگاهان است. در زمان نزول آیه، اهل کتاب و دیگر افراد آگاه می توانند یکی از مصادیق اهل ذکر باشند؛ ولی اهل بیت^ برای همیشه مصداق اکمل اهل ذکر هستند.

آیات متعددی ازقرآن کریم برمرجعیت علمی اهل بیت (ع)دلالت می کند.برخی از آیات به طور روشن و با دلالت مطابقی و برخی دیگر با دلالت التزامی. از جمله آیاتی که به صراحت مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام را بیان کرده آیات 43 سوره نحل است که در سوره انبیا آیه 7 با تفاوت اندکی تکرار شده است.خداوند متعال می فرماید: وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ إِلَّا رِجَالًا نُّوحِى إِلَیهِْمْ فَسَْألُواْ أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ؛ در این مقاله پس از بررسی مفاهیم کلیدی،دیدگاههای مختلف در باره مصداق اهل ذکرمورد بررسی قرار گرفته است.ابتدا دیدگاهی که بر اساس سیاق آیات ،اهل ذکر را اهل کتاب می داند مطرح شده و اشکالات آن بیان گردیده و سپس محذور دیدگاهی که آیه را از جهت سائل ،مسئول و مسئول عنه عام می داند روشن شده است. و در پایان دیدگاه کسانی که از فریقین با تکیه بر روایات،مصداق اهل ذکر را اهل بیت علیهم السلام می دانند تییین و روایاتی که در منابع فریقین در این باره آمده مورد توجه قرار داده است.