کارکردهای تعامل عقل و دین در احیای تمدن اسلامی (مقاله علمی وزارت علوم)
درجه علمی: نشریه علمی (وزارت علوم)
آرشیو
چکیده
دین اسلام با تأکید بر جایگاه بنیادین عقل در فرآیند معرفت شناسی دینی، همواره مسیر تمدن سازی و پیشرفت را ترسیم نموده است. در این منظومه فکری، نسبت سنجی عقل و دین از جمله چالش برانگیزترین مباحث بوده که طیفی از آراء را شامل می شود؛ از نفی کامل هرگونه ارتباط تا اعتقاد به رابطه ای تکاملی و ذاتی. پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی-تاریخی نشان می دهد که اوج گیری تمدن اسلامی مرهون چهار رکن اساسی بوده است: نخست، تکیه بر قرآن و سنت به عنوان چارچوب هویت ساز؛ دوم، پذیرش عقل به مثابه ابزاری معتبر در فهم دین؛ سوم، بنیان گذاری ایمان بر استدلال های عقلانی؛ و چهارم، نقد و بازخوانی میراث فکری اسلام. بررسی داده های تاریخی مؤید آن است که در دوره های طلایی تمدن اسلامی، تعامل سازنده عقل و دین به هماهنگی یافته های علمی با تعالیم وحیانی و گسترش فضای گفت و گو منجر شده بود. در این میان، نظام اجتهاد پویا به عنوان مکانیسمی کارآمد، انعطاف شریعت در برابر تحولات زمانی را ممکن ساخته بود. یافته های این مطالعه که با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده، گویای آن است که بازتولید این الگوی تعاملی در دوران معاصر می تواند سنگ بنای تمدنی نوین باشد که از سویی به مبانی اصیل اسلامی وفادار است و از سوی دیگر، توان پاسخگویی به چالش های پیچیده جهان امروز را دارا می باشد. این مسیر، احیای عقلانیت دینی را به عنوان پیش شرط ضروری هرگونه نوزایی تمدنی در جهان اسلام معرفی می کند.The functions of the interaction of reason and religion in the revival of Islamic civilization
Islam has consistently emphasized the fundamental role of reason in religious epistemology while outlining the path for civilizational development and progress. Within this intellectual framework, the relationship between reason and religion has remained one of the most challenging discussions, encompassing a spectrum of views - from complete rejection of any connection to belief in an inherent, evolutionary relationship.
This analytical-historical study demonstrates that the flourishing of Islamic civilization rested upon four essential pillars: 1) reliance on the Quran and Sunnah as identity-forming foundations; 2) recognition of reason as a valid tool for religious understanding; 3) establishment of faith upon rational foundations; and 4) critical engagement with Islamic intellectual heritage. Historical evidence confirms that during Islam's golden ages, the constructive interaction between reason and religion harmonized scientific discoveries with divine teachings while expanding intellectual discourse. The dynamic system of ijtihad (independent jurisprudential reasoning) served as an effective mechanism enabling Sharia's adaptability to temporal changes.
The findings of this descriptive-analytical research indicate that reviving this interactive model today could establish the foundation for a new civilization - one that remains faithful to authentic Islamic principles while effectively addressing contemporary global challenges. This approach positions the revival of religious rationality as an indispensable prerequisite for any civilizational renewal in the Muslim world.
تبلیغات
