علم و تمدن در اسلام (تمدن اسلامی و دین پژوهی سابق)

ﺧﻂ نستعلیق در عصر تیموریان در ایران مسیر ﮐﻤﺎل را پیمود و در عصر صفویان جایگاه ویژه ای یافت که به سبب زیبایی ظاهری و تأثیرگذاری چشم نواز، به شبه قاره هند نیز راه یافت و بیش از خطوط دیگر، مورد اقبال و توجه گورکانیان هند قرار گرفت و خط رایج و کاربردی دستگاه اداری و دیوانی آنها شد. در پژوهش حاضر، کاربرد خط نستعلیق و اهمیت و جایگاه آن در تاریخ نویسی و اسناد اداری و دیوانی، دوره ی گورکانیان هند بررسی شده و کوشش شده است به پرسش های زیر پاسخ داده شود: عوامل مؤثر در رواج نستعلیق نویسی در دوره ی گورکانیان هند چه بود؟ در این دوره، بیشتر در چه زمینه هایی از خط نستعلیق استفاده می شد؟ و نستعلیق نویسی در این دوره تا چه اندازه متأثر از رواج این فن و هنر در ایران بود؟ نتایج این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی و با رویکردی تاریخی صورت گرفته نشان می دهد که علاقه مندی پادشاهان گورکانی در هند به خط نستعلیق ایرانی و حضور کاتبان و خوشنویسان ایرانی در دربار آنها، موجب تشویق و در نتیجه رواج گسترده ی این هنر در حکاکی سنگ ها، ظروف قیمتی و نوشتن بر روی سکه ها، تهیه ی آلبوم های سلطنتی (مرقع گلشن و گلستان و مرقع هند و ایرانی)، متون ادبی و به ویژه تولید منابع تاریخی و اسناد اداری و دیوانی شد که هر کدام به صورت جداگانه می تواند مورد پژوهش قرار گیرد. در این پژوهش نیز سعی شده است به کاربرد استفاده از نستعلیق نویسی در متون تاریخی و اسناد اداری و دیوانی توجه شود.

با توجه به پیشرفت کشورهای غربی به مدد علم از قرن هفدهم میلادی به بعد، ضرورت پرداختن به این مقوله در نزد متفکران مسلمان در سده سیزدهم قمری/ نوزدهم میلادی بیش از پیش احساس شد. یکی از نخستین متفکران مسلمان که این ضرورت را درک کرد و به آسیب شناسی وضعیت علمی مسلمانان پرداخت، سیدجمال الدین اسدآبادی بود. این پژوهش با هدف بررسی دقیق تر آراء و اندیشه های سیدجمال، به تحلیل دیدگاه های او درباره علم جدید می پردازد. پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به این سؤال است: با توجه به شرایط خاص زمانه، سید جمال چه جایگاهی برای علم قائل بود و چگونه به آسیب شناسی وضعیت علمی جهان اسلام پرداخت و چه راهکارهایی را برای برون رفت از آن ارائه داد؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که سیدجمال با درک عمیقی از جایگاه و اهمیت علم در پیشرفت جوامع، به آسیب شناسی وضعیت علمی جهان اسلام پرداخت و ضمن ارائه تقسیم بندی خود از علوم، به ارائه راهکارهایی چون ایجاد مدارس جدید، تأکید بر آموزش به زبان بومی پرداخت. همچنین، وی با نگاهی انتقادی به تقلید کورکورانه از علوم غربی، بر اهمیت فلسفه و تاریخ به عنوان دو علم مهم برای برون رفت از وضعیت موجود تأکید کرد. از نگاه سیدجمال فلسفه و تاریخ، علوم قدرتمندی برای شناخت گذشته، تحلیل وضعیت موجود و ترسیم آینده ای روشن برای جوامع اسلامی بودند. روش پژوهش، توصیفی – تحلیلی با تأکید بر تحلیل محتوا و با استناد به نوشته ها و مکاتبات سید جمال الدین است و شیوه گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه ای می باشد.

زبان فارسی از گذشته دور با جامعه و فرهنگ مردم عراق ارتباط درهم تنیده ای داشته است. این روابط از دوران حکمرانی صفویه بصورت فزاینده ای تعاملات فرهنگی و اجتماعی دو جامعه ایران و عراق را تحت تأثیر قرار داد و از این دوران به بعد جلوه های حضور زبان فارسی در نقاط مختلف سرزمین عراق نمودی روشن تر یافت. مسئله ای که پژوهش حاضر در پی یافتن پاسخ آن است، فهم عوامل مؤثر بر گسترش زبان فارسی در جامعه عراق از برآمدن صفویه تا پایان دوران پهلوی است. نتایج حاصل از این پژوهش که بر مبنای مطالعه کتابخانه ای و با روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفت، حاکی از آن است که از ابتدای سلطنت صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران و متأثر از آن تعامل گسترده و حضور روزافزون ایرانیان در جامعه عراق، زبان فارسی از جهات گوناگون در این سرزمین بسط یافته و از طریق به کارگیری در فرهنگ، مذهب، سیاست و اقتصاد این کشور گسترش یافته است. در عین حال، جمعیت فراوان ایرانی که بویژه در شهرهای مذهبی عراق ساکن شده بودند و در دوران پس از صفویه نیز بر شمار آنان افزوده می شد، کنشگرانی مهم در عرصه فرهنگ این کشور بودند و این امر عاملی مهم در گسترش روزافرون زبان و ادب فارسی در سرزمین عراق بود.

ماهی به عنوان یک ماده خوراکی به ویژه در مناطق واقع در حاشیه رودخانه ها و دریاها، مورد استفاده فراوان بود. مسلمانان به اقتضای مناطق سکونت خود، با این ماده غذایی بی پایان و انواع و اقسام ماهی ها آشنایی داشتند و از آنها به شکل های مختلف غذایی و دارویی استفاده می کردند. ماهی، و انواع حلال و حرام و محدودیت ها و ممنوعیت های صید آن، هم در قرآن و هم در احادیث دینی وارد شده و در ادبیات و فرهنگ عمومی مردم مسلمان راه یافته است. در این پژوهش، با استفاده از متون تاریخی، حدیثی، پزشکی، ادبی و شعری مسلمانان تا پیش از پیدایش علوم جدید، اطلاعاتی مانند ماهی های مرغوب و نامرغوب، عوامل مؤثر در مرغوبیت گوشت ماهی، شیوه های پخت ماهی، شیوه های نگهداری گوشت ماهی برای مدت طولانی، تأثیر گوشت ماهی در افراد با سنین و طبع های مختلف، محدودیت ها و مراقبت های لازم پس از خوردن ماهی، اهمیت غذایی و دارویی و کاربردهای درمانی و صنعتی گوشت و اجزاء بدن ماهی ها، راه های خارج کردن استخوان ماهی از گلو و شیوه های نظارت محتسبان بر کار ماهی فروشان، جمع آوری شده و در صدد پاسخ به این سوال است که ماهی چه کاربردها و چه جایگاهی در زندگی اجتماعی و فرهنگ غذایی و حوزه درمانی مسلمانان داشته است؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که ماهی در جوامع اسلامی، ضمن داشتن ارزش غذایی و کاربرد درمانی، ارزش اقتصادی محلی داشته و با توجه به شرایط خاص گوشت ماهی و نبود امکانات نگهداری، ارزش صادراتی و اهمیت تجاری نداشته است.

شاه عباس صفوی (م1038ق) در دوران پادشاهی طولانی مدت خود، نگاه ویژه ای به تأسیس حوزه های دینی و مدارس علمیه و نیز نشر کتاب و وقف آن ها داشته است. جدای از آن، وی شخصاً چندین مجموعه بزرگ نسخ خطی را، وقف برخی از آستان های مقدسه و مدارس علمیه نموده است؛ که از جمله آنها، وقف یکصد و ده نسخه خطی کوچک و بزرگ بر حرم حضرت معصومه(س) و بر مدرسه آستانه مزبوره به تاریخ ذی قعده سال 1037ق می باشد. مناسب بود تا پژوهشِ میدانی و بررسی آماری گسترده ای صورت گیرد تا مشخص شود که وضعیت این نسخ وقفی شاه عباس و موجودی آنها چگونه اند؟ و در حال حاضر، چه تعدادی از این یکصد و ده نسخه وقفی در کتابخانه آستانه حرم قم یا مراکز کتابخانه ای دیگر وجود دارند؛ و مشخصات فهرستی این نسخ، چگونه هستند؟ پس از بررسی های مفصل، مشخص شد که از این مجموعه، تنها شش نسخه خطی «روض الجنان (3 مجلد)؛ الشجره الالهیه؛ المباحث المشرقیه؛ حاشیه علی شرح العقائد النسفیه» اکنون در آستانه قم و مدرسه فیضیه جنب آن، موجود هستند؛ و مابقی نسخه های وقفی شاه عباس صفوی، مفقود می باشند و اطلاعی از آنها در دست نیست.

شوشتر، مدارس نوین، دوره پهلوی، خوزستان، نوسازی.