سعید شفیعی خوزانی

پژوهشگران معاصر تلاش های زیادی برای یافتن منابع و استنادات نهج البلاغه انجام داده اند. عبدالزهراء حسینی خطیب یکی از این پژوهشگران است که با کتاب مصادر نهج البلاغه وأسانیده، اثری مهم برای منابع سخنان امام علی(ع) در نهج البلاغه فراهم آورده است. صبری ابراهیم السید پژوهشگر دیگری است که گرچه نگاهی منتقدانه به نهج البلاغه دارد، اما برای یافتن منابع بیشتر برای آن کوشیده است. هدف این مقاله، بررسی این مسئله است که برخورد این دو پژوهشگر با منابع نهج البلاغه چگونه است، که با توجه به گستردگی مطالب برای یک مقاله، آن دسته از متون نهج البلاغه بررسی می شوند که در منابع پیش از سید رضی به دیگران منتسب شده است. براساس نتایج تحقیق، از میان 18 خطبه ای که صبری ابراهیم آنها را منتسب به افرادی جز امام علی(ع) می داند، هشت مورد آن درست است و ده مورد خطا. بخشی از تشخیص های نادرست می تواند ناشی از استقرای ناقص باشد، اما بخشی دیگر به باورهای آشکار و نهان نویسندگان بازمی گردد. همچنین، بررسی روش استناد به منابع در کتاب مصادر نهج البلاغه وأسانیده نشان می دهد که مؤلف در بسیاری از موارد به شرط هایی که برای منابع گذاشته، پایبند است اما در مواردی چنین نیست یا با فرض هایی به اشکالات پاسخ می دهد که از نظر تاریخی اثبات شدنی نیست.

مفهوم اصلاح و افساد از مفاهیم ارزشی هستند که حکم افراد به لحاظ مبانی نظری و دیدگاه های متفاوت در باره آن ها مختلف خواهد بود. از یک نگاه «حاکمیت دین الهی» به رضایت مردم، معیاری برای اصلاح فرد و جامعه می باشد و از نگاهی دیگر رضایت اکثریت مردم معیار است گرچه به رضای خدا و موافق دین او نباشد. از این رو لازم است معیارهای اصلاح از منظر متون دینی و عقل ناب مورد بحث و بررسی قرار گیرند. این جستار در صدد بررسی این پرسش است که در فرض اذعان به ثبوت وظیفه اصلاح اجتماع بر پیامبران و به لحاظ اهداف اعلامی آنان، معیار یا معیارهای تحقق اصلاحات آن ها کدامند؟ با استفاده از آیات قرآن و دریافت های عقل می توان به معیار هایی مانند رشد علمی، عقلی، اخلاقی و معنوی، آزادی، حاکمیت دین الهی، التزام به قانون عدل و گسترش حق و عدالت در حوزه فردی و اجتماعی که در نهایت به رفاه، سربلندی، عزت، امنیت، سعادت جامعه و حیات طیبه منتهی می شوند، اشاره نمود. با ارزیابی عملکرد اصلاحی پیامبران در جوامعی که ایشان حضور داشتند، به منظور تحقق این معیارها می توان بر موفقیت یا عدم موفقیت هر یک از آنان حکم نمود. بدیهی است که تحقق معیارها در زمان حیات هر پیامبر شاخص موفقیت وی محسوب می شود و فقدان معیارها و وضعیت نابسامان جوامع منتسب به آنان در زمان های بعد ملاک عدم موفقیت پیامبران نمی باشد.

تا دهه 1970م. قرآن در مطالعات تاریخی غرب، کتابی بود برای بازسازی تاریخ نزول وحی و تدوین قرآن در قرن اول هجری. با انتشار کتاب مطالعات قرآنی ونزبرو و هاجریسم از کرون و کوک، جریان شکاکیتی شکل یافت که قرآن را منبعی برای تاریخ ادبیات عرب از میانه قرن دوم به شمار می آورد. در این مقاله به روش تحلیل تاریخی از جریان شناسی این گونه مطالعات بحث به میان آمده، مسئله و مفروضات کلّی آن ها مطرح شده و به مهم ترین انتقادات بر جریان شکاکیت نوین اشاره شده است. پیش از جریان شکاکیت در اصالت تاریخی قرآن، می توان از چهار رهیافت توصیفی، نقد منبع، نقد سنت و رهیافت شکاکیت در منابع اسلامی نام برد. سپس آرای تجدیدنظرطلبان و شکاکان نوین مطرح شد که تدوین قرآن را از نیمه قرن دوم می دانند و گزارش های منابع اسلامی را «تاریخ نجات» فرض می کنند. محققان در نقد آرای شکاکان، به کتیبه ها، مصاحف قرآنی و سکه های نویافته استناد کرده اند. در این مقاله، افزون بر این منابع، بر دو روش دیگر در نقد بر شکاکان، یعنی تحلیل اسناد متن درباره روایات و نیاز به پیش فرض توطئه یا اجماع گسترده، تأکید شده است.

جستجوی تاریخی درباره ""پیامبر(ص)"" در تحقیقات معاصر غرب، از اواسط قرن نوزدهم میلادی و با نوشته های میور، اشپرنگر و گلدتسیهر آغاز شد. این عده بسیاری از روایات اسلامی مربوط به زندگی پیامبر(ص) را ساختگی دانستند. این راه را ونزبرو ادامه داد، او معتقد بود فرایند پیدایش اسلام همچون ""تاریخ نجاتِ"" اتفاق افتاده در یهودیت است و از میانه قرن دوم به بعد رخ داده است. کِرونه و کوک نیز در هاجَریسم اظهار کردند که به منظور تشخیص صحت تاریخی وقایع اسلام، باید در منابع خارج از حوزه اسلام (شواهد خارجی) کنکاش کرد. برخی ""شکاکان نوین"" همچون نِوو و اُهلیش بسیار افراط کرده و وجود تاریخی پیامبر(ص) را به کلی مجعول می دانند. هدف این مقاله، معرفی بخشی از شواهد غیراسلامی درباره ظهور اسلام در منطقه خاورمیانه است که برخی محققان غربی؛ همچون هویلَند گرد آورده اند و به یونانی، سریانی، قبطی، ارمنی، لاتین، یهودی، فارسی و چینی تألیف شده است. دستاورد این مقاله از تصویر اسلام در منابع غیراسلامی، غالباً با منابع اسلامی موافق است. در مقاله حاضر، برخی از کهن ترین مکتوبات غیراسلامی، که از سال 634 تا حدود 700م تاریخ گذاری شده و درباره ظهور اسلام، پیامبر اکرم(ص)، عقاید اسلامی یا قرآن نکته ای در بر دارند، معرفی شده اند.