بهنام علمی

نخستین بار آنتونیو گرامشی، متفکر مارکسیست ایتالیایی، تبیین و توضیح منطقی مفهوم فرودست را در مطالعات تاریخ اجتماعی ارائه داد. اگرچه قبل از او متفکرینی چون هگل و مارکس در آثارشان از اقشاری با نام تهی دستان، و لومپن پرولتر نام برده، اما هیچ کدام موفق به طرح صورت بندی نظری جامع از کنش هاو روابط آنان با سایر طبقات موجود در سطح جامعه سرمایه داری تحت عنوان فرودست نشده بودند. گرامشی در چرخشی نسبت به سنت های نظریه مارکسیستی پیش از خود که دیدگاهی انفعالی را نسبت به عاملیت فرودستان اتخاذ می نمودند، فعالیت ها و سنت های مبارزاتی طبقات فرودست را به عنوان عاملی تعیین کننده در عرصه مبارزات سیاسی و فرهنگی کلیت روابط طبقاتی جامعه جهت فراهم آوردن بستری برای تغییر و بهبود شرایط زیست این طبقات به شمار می آورد. وی در آثار خود عبارت ((خودجوشی)) را که فاقد ساختار سازماندهی، برنامه ریزی و رهبری آگاهانه بود، به عنوان نقطه کانونی و عنصری برجسته در تعریف طبقات فرودست در سلسله مراتب نظام طبقاتی جامعه قلمداد می کرد. در پژوهش پیش رو، ابتدا به تبیین و ارائه چهارچوب نظری مفهوم فرودست از نقطه نظر گرامشی و افتراق آن با اندیشمندان پیش از وی پرداخته و سپس در ادامه با شرح فرآیند تاریخی شکل گیری و تثبیت فرودستان ایرانی، به این پرسش پاسخ داده خواهد که تا چه اندازه ساخت مفهوم فرودست در جغرافیای تاریخی و سیاسی اروپا با شرایط تکوین و شکل گیری طبقات فرودست در بستر تاریخ روابط سیاسی، اقتصادی واجتماعی ایران معاصر تطبیق می نماید.

مقاله نگارش یافته با موضوع نقش خاندان زیاد اغلی قاجار در تاسیس و استقرار خان نشین گنجه به بررسی تحولات سیاسی موجود در منطقه قفقاز که از بازه زمانی تشکیل دولت صفویه تا استقرار حاکمیت قاجاریه در ایران را در بر می گیرد، می پردازد. خاندان ها و قبایل حکومتگر در ناحیه قفقاز و همچنین نفوذ قدرت های خارجی چون عثمانی و روسیه در این منطقه از جمله موضوعات مهم و مورد توجه حکومت های مرکزی ایران محسوب می شد. در این پژوهش با رویکرد توصیفی سعی در پاسخ به این پرسش بر خواهیم آمد که نقش خاندان زیاد اغلی قاجار در مبارزه با تهاجم های نیروهای خارجی چون دولت عثمانی و روسیه و کشمکش های این خاندان در دوره های بعدی با سایر خان نشین های مجاور چه بوده است. در پایان نیز به چگونگی سقوط سیاسی این خان نشین به دلیل مقاومت در مقابل قوای مهاجم روسیه تزاری در دوره اول جنگ های ایران و روس اشاره خواهد شد.