درخت حوزه‌های تخصصی

بررسی مجموعه تاثیرگذاری همچون بحارالانوار، بدون نگاه به بستر تاریخی ـ جغرافیایی اش کاری ناقص و سهل انگارانه است. این مقاله عوامل تاریخی و اجتماعی تحقق چنین پدیده فرهنگی را در ایران عصر صفوی مورد ارزیابی قرار داده است. آستانه شروع نظام صفوی و مراحل گوناگون تکامل اجتماعی و سیاسی آن و الگوها و قطب های دینی موجود در آن، در ابتدا مورد توجه قرار گرفته، پس از آن، نحوه اجتماعی شدن علامه محمدباقر مجلسی (مؤلف بحارالانوار)، تجربه های سیاسی و عوامل و روابط مؤثر بر او تحلیل و ارزیابی شده است. مجموعه آثار علامه، انگیزه مؤلف در نگارش بحار الانوار، ساختار کتب حدیثی و به خصوص بحارالانوار، روش علامه مجلسی در این اثر، مطالب موجود در آن و بازتاب بحارالانوار در ایران، از دیگر سرفصل های این مقاله است. نتایج مطالعات نشان می دهد: علامه مجلسی در جایگاه شیخ الاسلام عصر صفوی با تالیف آثار فارسی و عربی گوناگون، طیف مخاطبان متفاوت خویش را تغذیه کرده است و بدین وسیله موجبات تقویت و گسترش دولت حاکم را فراهم آورده و پس از آن، موجب نهادینه شدن آن گفتمان شده است.

روایت «من کذب علی متعمداً» از احادیث متواتری است که فریقین آن را به نقل از پیامبر(ص) در مجامع روایی خود ذکر کرده اند؛ اما هنوز درباره اعتبار سند، سلامت متن و جنبه های دلالی آن، زمزمه هایی به گوش می رسد. برخی از مستشرقان اصل این حدیث را مجعول و اندکی از حدیث پژوهان معاصر قسمتی از متن آن را مُدرَج تلقی کرده اند.

«کتاب سُلَیم بن قیس هلالی» - که ترجمه فارسی آن با نام «اسرار آل محمد(ص)» منتشر شده، مشتمل بر روایاتی در انتقاد به سه خلیفه نخست و اثبات فضایل و حقانیت امیرالمؤمنین علی(ع) است. گفته می شود سلیم بن قیس (مؤلف این کتاب) از اصحاب امیرالمؤمنین(ع) بوده است. اما طبق یک دیدگاه همه گزارش ها درباره سلیم به یک راوی ضعیف به نام ابان بن ابی عیاش برمی گردد. درباره وثاقت یا ضعف سلیم و نیز واقعی یا استعاری بودن او، دیدگاه های متنوعی اظهار شده است. در این مقاله بر پایه جستجوهای رایانه ای و به شیوه توصیفی- تحلیلی نشان داده می شود که اطلاعات ما درباره سلیم به طور مستقیم یا غیرمستقیم به منقولات ابان بن ابی عیاش از او برمی گردد. بنابراین، اثبات وجود سلیم به عنوان یک شخصیت برجسته شیعی با اشکال مواجه است، گرچه واقعی بودن شخصیت او- تنها در اندازه یک راوی گمنام عراقی- محتمل است. همچنین، با نقد دیدگاه های مصحح کتاب سلیم (محمدباقر انصاری زنجانی) نشان داده شده که توثیق سلیم از ادله محکم برخوردار نیست.