مطالعات زبان و ادبیات غنایی

در این پژوهش دو منظومه هفت پیکر و هشت بهشت به عنوان یک پدیده زبانی، امری ظاهری فرض شده که باطن (محتوای) خود را آیینه وار منعکس می کنند. سفر بهرام رمزی از مواج است که حرکت وی می تواند نمادی از طی مراحل سلوک و مراحل تکوین آفرینش، حرکت از زمان (سیاه) به بی زمانی (سفید) و به آشتی رساندن و تعادل ابعاد وجود (سیاه و سفید به عنوان نماد دوگانگی وجود انسان) باشد. پژوهش حاضر با روش تحلیلی_تطبیقی و با هدف بررسی تناسبات رنگ با محتوای قصه های هفت پیکر نظامی و هشت بهشت امیرخسرو دهلوی و با استفاده از روان شناسی تحلیلی در پی کشف آن است که آیا رنگ هم همانند سبک می تواند هنجارهای ذهنی و زبانی خالق متن را آشکار کند. نتایج حاکی از آن است که بین هفت پیکر نظامی و هشت بهشت امیرخسرو دهلوی تشابهات سبکی فراوانی وجود دارد و هر دو شاعر از همه ظرفیت های زبانی و دلالت های عنصر رنگ برای آب و رنگ بخشیدن به محتوای داستان های خود استفاده کرده اند. عنصر رنگ در دو داستان هفت پیکر و هشت بهشت ارتباط معنایی شگرفی با داستان و محتوای آن دارد. ساختار کلی داستان ها قصه هایی است برای آزمونی معنوی و توالی آموزه ای برای تشرف قهرمان از یک مرحله به مرحله ای متعالی تر.

مکتب رُمانتیسم، جنبشی هنری، ادبی و فکری در اروپاست که در نیمه اول قرن نوزدهم به اوج خود رسید. ویژگی های اصلی رمانتیسم، تأکید بر تخیّل، احساس گرایی، فردیت، ستایش گذشته، طبیعت گرایی و نقد مدنیّت است. هدف از این مقاله بررسی و تبیین مصادیق مکتب رمانتیسم در داستان کوتاه سگ ولگرد، اثر صادق هدایت است که با روش توصیفی – تحلیلی انجام شده است. پژوهش حاضر در پاسخ به این پرسش شکل می گیرد که چه ویژگی هایی در این داستان با مؤلفه های یادشده در مکتب رمانتیسم همخوانی دارد؟ در اشاره به برخی یافته ها می توان گفت که پیام مبهم در چشمان پات، نقطه عطف داستان در ادراک شهودی نویسنده رمانتیک است. پیامی که مبیّن معنی «فردیت» در ژرفای نگاه اوست. همچنان که هراس او از جامعه انسانی و عجز و نیاز مفرط او به نوازش با «احساس گرایی» رمانتیسم همخوانی دارد. تحول عاطفی «پات» در دویدن های بی وقفه او برای گریز و گذار از فضای بی مهری تا بازایستادن و مرگ نیز بازتاب مولفه «احساس گرایی» در داستان است. در واقع دور شدن او از فضای میدان ورامین، شیوه گذار احساس از پایبند تحذیر و تعقل است؛ همان گونه که اصل اساسی رمانتیسم ترجیح احساس بر عقل است. ویژگی اصلی داستان، «نقد مدنیّت» است. نویسنده، انسان ها را فاقد ادراک رنج ها و مظلومیت حیوانات می داند. از نظر هدایت، انسان ها نیازی به ابراز احساسات پات نداشتند. این تفسیر از انسان های شهری، بیان گر تلاش نویسنده برای تنبه نوع انسان از حق حیات حیوان است.

در مکتب نقد فرمالیسم جادوی مجاورت یکی از شگردهایی است که در القای معنی و شکل دهی موسیقی کلام نقش برجسته ای دارد. این مقوله در حوزه فرم شعر بررسی می شود و از انواع برجسته سازی، زیرمجموعه قاعده افزایی است. بنابراین برای یافتن آن باید به انواع توازن پرداخت؛ یعنی توازن آوایی، واژگانی و نحوی. توازن آوایی شامل عروض و انواع تکرارها در قالب واج و واژه است و بدین منظور باید به بررسی واج آرایی و تکرار پرداخت. توازن واژگانی که از مصداق های آن قافیه، انواع جناس، تسجیع، ترصیع و موازنه است. توازن نحوی تکرار الگوهای نحوی زبان است که از شیوه های اثرگذار در برجسته سازی زبان بوده و شامل اعداد، تنسیق الصفات، قلب و لف ونشر است. توازن به این دلیل که از همنشینی و تکرار واج به وجود می آیند، موجب موسیقایی شدن کلام شده و بر تأثیر آن می افزایند. در پژوهش حاضر، با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با ارائه برجسته ترین نمونه ها جادوی مجاورت را به مثابه یکی از تمهیدات فرمالیستی در غزل های حسین منزوی بررسی کرده ایم. می توان گفت جلوه های جادوی مجاورت در غزل های این شاعر با توجه به تقسیم بندی کورش صفوی در زیرمجموعه توازن آوایی قابل ذکر است و منزوی از این طریق بر غنا و تأثیرگذاری غزل خود افزوده است. نتیجه اینکه از انواع توازن واژگانی، جناس اشتقاق، جناس زاید و جناس اختلافی بیشترین بسامد را به خود اختصاص داده اند. منزوی با به کاربردن قوافی طولانی و هماهنگ که از نوع توازن واژگانی است، در زمینه جادوی مجاورت هنرنمایی چشمگیری کرده است. در اشعار وی توازن نحوی که در بردارنده صنایعی مانند اِعداد، تنسیق الصفات، قلب و لف ونشر است نیز شاهدمثال های هم نوایی به دست آمد.

نماد یا سمبل یکی از جذاب ترین حوزه های خلاقیت در ادبیات است. در برهه های خاصی از زمان که هنرمندان قادر به بیان آشکار مفاهیم مورد نظر خود نبودند، به بیان غیرمستقیم یا نمادین متوسل می شدند. نمادهای اجتماعی عموماً یکی از پرطرفدارترین زمینه های ارائه مضامینی است که با رویکرد انتقادی و گاه سیاسی خلق می شود. هدف از پژوهش حاضر بررسی نمادهای اجتماعی در اشعار محمدرضا شفیعی کدکنی (م. سرشک) است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای است. یافته ها نشان می دهد که برخی از نمادهای شعر م. سرشک، ساخته و پرداخته تصورات و تخیلات شاعرانه اوست و برخی دیگر به ساختار شعر معاصر که در برگیرنده خرده نماد، کلان نماد و نمادهای ارگانیک است، برمی گردد. زبان شعری این شاعر با توجه به اوضاع نابسامان دهه های چهل و پنجاه جامعه ایران که در فقر و فساد و ظلم به سر می برد، زبانی سمبلیک و نمادین است، اما در به کارگیری نمادها افراط و تفریط نمی کند. استفاده کاربردی از صورخیالی چون نماد در کنار جنبه زیباشناختی آن، یکی از ابزارهای او برای بیداری و آگاهی مردم است. از این رو، عمده ترین نماد شعری شفیعی کدکنی، نمادهای اجتماعی است. علاوه بر رویدادهای اجتماعی، وی از طبیعت و پدیده های طبیعی به شکلی نمادین برای بیان اغراض خود بهره جسته است. لذا پس از نمادهای اجتماعی، طبیعت و عناصر آن از پربسامدترین نماد شعری وی به شمار می آیند. افزون بر موارد ذکر شده، پاره ای از نمادهای بروز یافته در شعر شفیعی کدکنی به تأسی از شاعران همشهری، هم عصر یا ماقبل خود بوده است. البته این تأثیرپذیری بیشتر مربوط به دفترهای نخست شعری شفیعی است.

سبک، صدای ذهن نویسنده است و آنچه بر قلم جاری می شود نمود عینی این ذهن است و هماهنگی بین ذهنیت و روساخت شعر، اصلی گریزناپذیر. شعر، خودآگاه و ناخودآگاه عرصه هماهنگی ها و تناسب هاست. ماهیت هنر با اصل هماهنگی گره خورده است و هنر به مثابه یک کل، زیبایی و تأثیرش را از هماهنگی اجزایش می گیرد. بنابراین در هنر شعر می توان هماهنگی ها را در سطوح متفاوت جست. شعر، ساختاری است که فرم و محتوا هماهنگ با هم در خلق تأثیر و زیبایی عمل می کنند. هماهنگی بین زبان و محتوا، موسیقی و محتوا، تصویر و محتوا و دیگر عناصر روساختی و ژرف ساختی، عنصری بنیادین در تأثیربخشی شعر است. یکی از هنری ترین هماهنگی ها در شعر در عرصه هماهنگی ذهنیت و تصویر اتفاق می افتد؛ به این شکل که تصویر، آیینه جهان بینی و ذهنیت شاعر و گرایش ایدئولوژیک خاص او می شود. این هماهنگی بخصوص در اشعار شاعران اندیشه مدار و ایدئولوژیک، بیشتر مشهود است. شعر پایداری نیز نمونه های بی بدیلی از این هماهنگی را عرضه کرده است. پژوهش حاضر، این هماهنگی را در شعر محمدرضا ترکی و محمد مهدی سیار مورد کاوش قرارداده و با روشی توصیفی-تحلیلی، در آشکار کردن تجلی های این هماهنگی، کوشیده است. نتیجه پژوهش، نشان از خلق تناسب های هنری در زمینه تصویر و ایدئولوژی در شعر این دو شاعر پایداری دارد.

از میان جریان ها و مکاتب غربی، مکتب ادبی رمانتیسم بر اندیشه شاعران معاصر کرمانشاهی به ویژه رحیم معینی کرمانشاهی تأثیرگذار بوده است. بیشتر غزل های معینی کرمانشاهی بر محور بیان احساس عاشقانه همراه با اغراق استوار است و مضامین و ویژگی های مشابه این مکتب با ادبیات غنایی فارسی در آثار این شاعر نمایان است. از جمله مهم ترین مؤلفه های مشترک این دو مکتب، بیان احساسات و عواطف، تراژیک بودن، اندوه، حسرت، ماهیت نمایشی داشتن، اجتماعی بودن، زبان اول شخص، ایجاز، وابستگی به زمان حال، وصفی بودن، تخیل نیرومند و بیان موسیقایی است. این پژوهش بر آن است تا با مطالعه منابع موجود به بررسی تأثیر اصول مکتب رمانتیک در اندیشه ادبی معینی کرمانشاهی و تحلیل آثار شاعر بپردازد. نتیجه نهایی از یافته های پژوهش اینکه اشعار معینی تحت تأثیر نمادهای مکتب رمانتیک و ژانر غنایی با مضامینی همچون شکوه از روزگار و تنهایی، عشق و محبت، دشواری های زندگی در جامعه، وطن دوستی، توجه به تاریخ، زن، طبیعت گرایی، معایب مردم و بیان جهل و نادانی سروده شده است.