تکبر

پژوهش حاضر با هدف شناسایی و جمع آوری مولفه های مفهومی خودشفتگی بر اساس منابع اسلامی انجام شده است. خودشیفتگی در روانشناسی با مفهوم «کبر» و «عجب» در منابع اسلامی همپوشی قابل توجهی دارد به همین جهت در ابتدا مفاهیم و واژگان مرتبط با خودشیفتگی با روش اسنادی شناسایی و مجموعه آیات و روایات آن استخراج شد و در ادامه با روش تحلیل محتوا تحلیل شد. نتایج تحلیل کیفی متون دینی در مرحله مولفه شناسی، 11 عنصر مفهومی را گزارش نمود. این 11 مؤلفه عبارت بودند از: 1) خودبرتربینی 2) خودمشهوربینی 3) حس طلبکاری 4) درست پنداری رفتار اشتباه خود 5) امتناع از قبول حق 6) استحقاق خود 7) تحقیر دیگران 8) به خدمت گرفتن دیگران 9) حسادت 10) خودپسندی 11) احساس حقارت. سپس مولفه های مذکور از منظر نظر 12 نفر از کارشناسان بر مبنای شاخص روایی محتوایی(CVI) و نسبت روایی محتوایی(CVR)، ارزیابی شد. پس از پیمایش نظر کارشناسان، 8 مولفه ی 1) خودبرتربینی 2) حس طلبکاری 3) درست پنداری رفتار اشتباه خود 4) امتناع از قبول حق 5) استحقاق خود 6) تحقیر دیگران 7) خودپسندی 8) احساس حقارت، تائید شد. بنابراین خودشیفتگی براساس منابع اسلامی می تواند به عنوان یک سازه در روانشناسی اسلامی مورد استفاده قرار بگیرد.

تحلیل متن شناسانه نهج البلاغه، یکی از روش های شناخت لایه های نهفته معنایی در کلام امیرالمومنین7 به شمار می آید و می تواند پرده از چگونگی ارتباط میان زبان و بافت اجتماعی بردارد. در این جستار با روش توصیفی- تحلیلی، سازوکارهای تولید معنا در کنش گفتارهای ترغیبی امیر المومنین7 در خطبه قاصعه بررسی شده است. در این راستا با استفاده از نظریه سرل، کنش گفتارهای امیرالمومنین7 با توجه به بافت موقعیتی بازخوانی شده است. یافته ها، گویای جهت گیری های سه گانه ترغیبی در خطبه قاصعه است و به شاخص سازی یکی از ابعاد ارزشمند آموزه های نهج البلاغه می انجامد. در کنش گفتارهای خطبه قاصعه، ترغیب به فروتنی، عبرت آموزی و یاری رسانی امام دوران، شاخص شده است. در واکاوی گزاره های خطبه قاصعه با رویکرد نظریه کنش گفتاری، فرآیند فهم و تفسیر صحیح گزاره ها تسهیل می شود.

معناشناسی اخلاق یکی از مباحث فلسفه اخلاق است که به تحلیل معناییِ مفاهیمی همچون تواضع می پردازد. مشائیان با قاعده زرین ارسطو به روش حدّ وسط به فضیلت می رسند؛ تواضع ازنظر مشائیان مفهومی بین افراط و تفریط در فروتنی، یعنی تذلّل و تکبر است که گروهی از آن ها تواضع را فردی و گروهی آن را براساس موقعیت اجتماعی توصیف کرده اند که هر کدام از دو گروه، سه دسته توصیف را دربردارند. دسته ای تواضع را صفتی درونی و دسته ای دیگر تنها رفتاری بیرونی می دانند و دسته ای دیگر به تلفیقی از هر دو قائل اند؛ با توجه به این دیدگاه اعتدالیْ تذلّل و تکبر همیشه از رذایل اخلاقی اند؛ اما از منظر اخلاق اسلامی تذلّل درمقابل برخی، همچون خداوند و تکبر درمقابل برخی، همچون متکبران و دشمنانِ حربی پسندیده است؛ ازاین رو تواضع باید به گونه ای توصیف شود که جامع افراد باشد؛ بهترین توصیفی که برای تواضع به ذهن می رسد، فروتنی درمقابل فراتری مطلق است که مصداق حقیقی اش فروتنی درمقابل خداست که فراتری را به نحو مطلق دارد؛ فراتر بودن وی به دلیل هستی بخش بودنش حقیقی و تامّ است و دیگر مصادیق تواضع به تبع تواضع درمقابل خداوندی است که آن فراتری را ایجادکرده است؛ ازاین رو این مصادیقْ بالاترین درجه کمال را نتیجه می دهند.

موضوع این تحقیق، بررسی ماهیت عُجب و تکبّر از منظر امام محمد غزالی است. غزالی، عُجب را بزرگ شمردن نعمت، میل و خرسندی به آن با فراموشی خداوند مُنعم تعریف می کند. همچنین در تعریف دیگری، عُجب را بزرگ شمردن هر گونه خیر رسانی به فرد دیگر دانسته است. او با طرح مفهوم «ادلال» به تفکیک آن از عُجب تأکید می کند. «ادلال» که معادل فارسی آن نازیدن به عمل خود است، بزرگ شمردن اعمال نیک خود به  ویژه عبادات و انتظار پاداش از خداوند است. «کِبر» برتر دانستن خود نسبت به دیگری به خاطر صفت کمالی است که شخص دارد. «کِبر» صفت خُلقی و نفسانی است. «تکبر» تبلور عملی کِبر و انجام رفتاری است که نشان گر خودبزرگ بینی و برتری طلبی فرد نسبت به دیگران است. بر خلاف مفهوم عُجب که در آن خود بزرگ بینی در مقایسه با دیگری نیست. عُجب و کِبر اقسام مختلفی دارند. عُجب گاهی به افعال ارادی؛ چون عبادت، جنگیدن، صدقه و …، است و گاهی به افعال غیر ارادی مانند: زیبایی، قدرت بدنی، نَسَب و …. تکبّر گاه در برابر خداوند است و گاه در مقابل پیامبران و دیگر انسان ها. این رذایل اخلاقی آفات بسیاری به دنبال دارند، از جمله: فراموشی معصیت، خودستا شدن، سستی در کسب حَسنات. درمان این رذایل به دو صورت علمی (علم به فاعلیت خدا و خود شناسی) و عملی (داشتن تقوا، توجه به سرای آخرت، تسلیم در مقابل اوامر الهی و توجه به باطن و حقیقت زندگی انسان) میسر است.