کوش

کهن الگوها در تجربه های نخستین آدمی ریشه دارند و به این دلیل، در ناخودآگاه فردی و جمعی نوع بشر جای گرفته اند و به صورت پیدا و پنهان در همه شؤونات زندگی انسانی بویژه ادبیات (حماسی) که انعکاس دهنده ناخودآگاه فردی و جمعی است، حضور و بروز دارند. بر این پایه، موضوع تحقیق حاضر، نگاهی به شخصیت کوش پیل دندان بر اساس کهن الگوهای مورد نظر یونگ از جمله پیر خردمند و ولادت دوباره است. یونگ برای این دو کهن الگو، مؤلفه هایی را در نظر گرفته که نمودهای آن در زندگی کوش بازتاب داشته است. مهم ترین نتایج تحقیق حاضر که به روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است، نشان می دهد که هم سو با آراء یونگ، با ظهور کهن الگوی پیر خردمند، شخصیت اصلی داستان یعنی کوش پیل دندان، دچار تحولات معنوی گسترده ای گردیده و در اثر رهنمودهای پیر فرزانه و روشن گری های او، به فردی اخلاق مدار و پای بند به امور روحانی بدل شده است، به طوری که گویی از نو زنده شده و حیات مجددی را تجربه کرده است. اگرچه کوش در ابتدا شخصیتی ضدقهرمان بوده، اما تحت تأثیر تعالیم پیر دان ا، بر تاریکی های درونی خود غلبه کرده و پادشاه و قهرمانی مردمی شده است. با توجه به مؤلفه های کهن الگوهای یادشده در داستان، مراحل زندگی کوش ب ه سه دوره پیش از ت حول، آماده سازی برای تحول و نوزایی شخصیتی تقسیم می شود.

وش نامه منظومه ای است پهلوانی و موضوع آن سرگذشت ضد قهرمانی به نام کوش پیل دندان است که بیشتر سال های عمر خود را در نبرد با فرزندان جمشید و پهلوانان ایرانی به سر می برد . به جز کوش نامه در دیگر متون پهلوان ایران نیز درباره پیل دندان روایت های متعدّدی آمده که اغلب با گزارش آن منظومه متفاوت است و اختلافهای دارد به ویژه آن که در این دسته منابع، داستان های متعدّدی درباره پایان زندگی او و چگونگی کشته شدنش دیده می شود. یکی از نکته های ابهام آمیز درباره کوش نامه و به ویژه قهرمان آن، خاستگاه روایات آن است که اغلب میان پژوهشگران اختلاف نظرهایی دیده می شود و پژوهشگران فرضیه های مانند ارتباط داستان های کوش با شاهان کوشان و یا برعکس سامی نژاد بودن آن آورده اند. در این مقاله نخست به بررسی داستان های کوش پیل دندان در ادب پهلوانی ایران و نقد برخی نظریه های درباره آن می پردازیم سپس درباره منشأ احتمالی روایات این ضد قهرمان با ذکر شواهدی سخن می گوییم.

امپراتوری کوش از تأثیرگذارترین تمدن هایی بوده که در هزاره قبل از میلاد در جنوب مصر باستان ایجاد شد. «کوش» عنوانی بوده که به پادشاهان سرزمین نوبه اطلاق می شده است. در این جستار با توجه به مطالعه ای که درباره امپراتوری کوشی ها صورت گرفت، این فرضیه بررسی شده که داستان نبردهای کوشِ پیل دندان در مغرب، بازمانده خاطره پادشاهان کوش است که در کوش نامه منعکس شده است. قرائنی که این فرضیه را تقویت می کنند این هاست: هم سانی نام قهرمان کوش نامه و عنوان شاهان کوش؛ ذکر نام سرزمین نوبه در کوش نامه ، و قرار داشتنِ قلمرو امپراتوری کوش در نوبه باستان؛ اهمیت فیل در امپراتوری کوش و پیل دندان بودنِ کوش، و موارد دیگر. ضمن بررسی تطبیقی کوش نامه و ساختار سیاسی فرهنگیِ امپراتوری کوش، موضوعات دیگری نیز بررسی شده است، از جمله: فرضیه هایی درباره دیوان مازندران، مارهای رسته بر دوش ضحاک، ارتباط قهرمان کوش نامه با کوش بن حام بن نوح و برتری تلفظ واژه «کوش» نسبت به «گوش».

ادبیات تطبیقی، رویکردی پژوهشی در دوره معاصر است که به مقایسه، بررسی و تحلیل آثار ادبی و در مفهوم توسع یافته آن، آثار هنریِ ملل و فرهنگ های مختلف پرداخته و تشابهات و تفاوت های این آثار، همچنین تأثیرات و تبادلات ادبی و فرهنگی ملل را می کاود. این علم یا رشته بر آن است که «خودی» را در آینه «دیگری» ببیند و بشناسد. این مسئله، ناقدان ادبی را بر آن داشت تا با بررسی آثار ادبی در ارتباط با یکدیگر، به فهم تکاملی و تطبیقی از نشانه های متن دست یابند. از سوی دیگر «کوش نامه»، روایت «کوش پیل دندان»، قهرمانی شوم و اهریمنی در حماسه های ایرانی است که در بررسی تطبیقی آن، بسامد تشابهات و همسانی های روایت کوش با اسکندر مقدونی در روایات اساطیری- تاریخی با تباری غیر ایرانی، ذهن ناقدان را بر آن وامی دارد که به بررسی لایه ها و شاخص های خویشاوندی این دو روایت و سرفصل های اصلی و مبنایی آن بپردازد. از این رو این پژوهش تلاش کرده است تا با روش توصیفی- تحلیلی و بررسی تطبیقی آنها، به کشف نظام دلالت های دو متن بپردازد. از نتایج این پژوهش برمی آید که این دو داستان به سبب هم سویی و هم پوشانی در ساحت هایی چون شخصیت پردازی، کنشگری، تبیین حالات و ورود به روایت های یکدیگر، بی شک در یک نظام تأثیر و تأثری واقع شده اند و این تأثیرپذیری از روایت اسکندر به کوش، بیشتر موضوعیت دارد و می توان در بخش های متعددی، شخصیت کوش به عنوان قهرمانی ایرانی را بازتابی استحاله شده از شخصیت اسکندر غیر ایرانی دانست و روایت آن را دگردیسی گزینشی از مجموعه ای از داده های منتشر در ادب عامه و روایات مکتوب اسکندر تلقی کرد.