جمع بین روایات

یکی از انواع صورت های مسأله «نماز در لباس یا بدن نجس» آن است که مکلف از روی فراموشی در (لباس یا بدن) نجس نماز بخواند و بعد از اتمام، ملتفت شود، که در آن سه نظریه مطرح است و علّت اصلی اختلاف، تعارض روایات می باشد. در این جستار به سبک مسأله محور، با روش کتابخانه ای و به صورت توصیفی تحلیلی، به راه کارهایی که برای حل این تعارض بیان شده، اشاره کرده و به بررسی و نقد آن ها پرداخته ایم؛ جمع بین این روایات به این صورت است که اگر مکلّف در عروض نسیان کوتاهی کرده، نماز باطل است و اگر با کمال تحفظ و اهتمام، نسیان بر او عارض شده، اعاده ندارد؛ دلیل بر این جمع آن است که: اوّلاً امام صادق «علیه السّلام» در روایت سماعه حکم به اعاده را معلل به عقوبت فرموده اند و اعاده به خاطر عقوبت زمانی معنا دارد که فراموشی به جهت مسامحه باشد؛ ثانیاً کلمه «فضیعت» در صحیحه محمّد بن مسلم اشاره به عدم اهتمام مکلف دارد زیرا در صورت توجّه مکلف، این تعبیر معنا نمی داشت.

در برخی از روایات موضوعاتی مطرح شده است که موجب در معرض خدشه قرار گرفتن دین اسلام شده و شبهاتی را در مورد این آیین به وجود آورده است؛ از جمله آن مسائل، که مربوط به مباحث مرتبط با دیدگاه اسلام نسبت به زنان است، روایاتی است که در مورد «جهنمی بودن اکثر زنان» وارد شده است. در پژوهش حاضر که به سبک مسأله محور و با روش کتابخانه ای و به صورت توصیفی - تحلیلی انجام گرفته است، بیان کرده ایم که: در نگاه اوّلیه روایات محل بحث از نظر سند قابل اعتنا نمی باشد و با اغماض از ضعف سند روایات، اگر مقصود این روایات آن باشد که اختلافات جنسیتی باعث جهنمی و بهشتی شدن می باشد، چنین برداشتی معارض با قرآن، عقل و دیگر روایات بوده و لذا به دلیل عدم تأیید محتوا و دلالت آن ها با ادله محکم تر و صریح تر از آن، باید حکم به طرح آن نماییم؛ امّا اگر بخواهیم از باب «قاعده الجمع مهما أمکن أولی من الطرح» سعی در جمع این روایات داشته باشیم وجه صحیح در توجیه این روایات آن است که: مراد از این روایات - با توجّه به تعلیلاتی که در برخی از روایات محل بحث آمده است - آن است که زنان به دلیل عدم انجام وظایف همسری خود مستوجب ورود به دوزخ و جهنم می شوند و اگر این علّت منتفی گردد، دیگر جهنمی بودن ایشان هم منتفی می گردد.

مقاله «روایات جهنمی بودن اکثر زنان در ترازوی نقد» در نشریه آموزه های حدیثیِ دانشگاه علوم اسلامی رضوی (دوره 2، شماره 3) چاپ شده است. نویسندگان مقاله مذکور کوشیده اند تا با بررسی سندی و صدوری این گونه روایات، به شبهه ای اعتقادی نسبت به موضع گیری اسلام در مورد زنان پاسخ دهند که بنابر آن، با توجه به روایات منابع اسلامی، زنان اکثریت اهل جهنم را تشکیل می دهند. با تقدیر از نویسندگان این مقاله به دلیل انتخاب موضوع و هدف غایی آنان، باید گفت بر مقاله مذکور پنج نقد روشی و شش نقد محتوایی وارد است. نقدهای روشی عبارت اند از نقصان مقدمه، عدم استقصای روایات، بی دقتی در اسناددهی به دلیل خلط بین منابع حدیثی و عدم ذکر منبع، ترجمه نادرست، توضیحات ناکافی به دلیل اجمال در توضیح قراین روایی، و اجمال در بیان تعلیل بعد از امر. برخی نقدهای محتوایی مربوط به بحث سندی است که عبارت اند از تشکیک در وثاقت حسن بن محبوب، تضعیف محمد بن سنان و عدم توجه به جهالت عمرو بن مسلم، تناقض گویی درباره بطائنی. نقدهای محتوایی مربوط به بحث دلالی نیز عبارت اند از نادرستی برداشت معنایی، عدم ترسیم تعارض روایات و بی توجهی به روایت فقیه.