آموزه های حدیثی

تاریخ علم حدیث پدیده های مختلفی از روایت، نگارش، تدوین، فقه، درایه و .. را پشت سر گذرانده است. از جمله این پدیده ها، رحله یا سفر در طلب حدیث بود که قدمتی به قدمت تاریخ حدیث داشت و بزرگانی از صحابه و سپس تابعین و نسل های بعدی، به دلایلی، به آن دست یازیدند. این گونه رحلات آثار خاصی بر علم حدیث نهاد و بر گسترش و غنا و اعتبار آن افزود. در این مقاله به روش توصیفی - تحلیلی و با اتکا بر شیوه کتابخانه ای، ضمن معرفی این پدیده، به بررسی زمینه ها و اسباب ظهور آن و نیز آثارش بر علم حدیث پرداخته می شود و در نتیجه، معلوم می دارد که از زمینه های مهم ظهور این پدیده، گسترش جهان اسلام پس از پیامبر(ص) تحت عنوان فتوحات و پراکنده شدن صحابه حاملان سنت نبوی در مناطق مختلف این سرزمین پهناور بود. از مهم ترین اسباب رحله، اقدام مسلمانان برای استقصاء سنت نبوی و نیز اعتبارسنجی احادیث خود و علوّ سند بوده است و از آثار مهم آن می توان به گسترش تعاملات فرهنگی و علمی میان شهرهای مختلف اسلامی، نگارش و انتشار آثار علمی، شناخت احوال رجال، تحقق تعدد طرق بر یک حدیث و مشهور شدن آن و ظهور تفرّدهای نسبی اشاره کرد.

مقاله «روایات جهنمی بودن اکثر زنان در ترازوی نقد» در نشریه آموزه های حدیثیِ دانشگاه علوم اسلامی رضوی (دوره 2، شماره 3) چاپ شده است. نویسندگان مقاله مذکور کوشیده اند تا با بررسی سندی و صدوری این گونه روایات، به شبهه ای اعتقادی نسبت به موضع گیری اسلام در مورد زنان پاسخ دهند که بنابر آن، با توجه به روایات منابع اسلامی، زنان اکثریت اهل جهنم را تشکیل می دهند. با تقدیر از نویسندگان این مقاله به دلیل انتخاب موضوع و هدف غایی آنان، باید گفت بر مقاله مذکور پنج نقد روشی و شش نقد محتوایی وارد است. نقدهای روشی عبارت اند از نقصان مقدمه، عدم استقصای روایات، بی دقتی در اسناددهی به دلیل خلط بین منابع حدیثی و عدم ذکر منبع، ترجمه نادرست، توضیحات ناکافی به دلیل اجمال در توضیح قراین روایی، و اجمال در بیان تعلیل بعد از امر. برخی نقدهای محتوایی مربوط به بحث سندی است که عبارت اند از تشکیک در وثاقت حسن بن محبوب، تضعیف محمد بن سنان و عدم توجه به جهالت عمرو بن مسلم، تناقض گویی درباره بطائنی. نقدهای محتوایی مربوط به بحث دلالی نیز عبارت اند از نادرستی برداشت معنایی، عدم ترسیم تعارض روایات و بی توجهی به روایت فقیه.

ماجرای شعرخوانیِ امام هادی(ع) در مجلس متوکل را برخی محدثان و مورخان گزارش کرده اند. مقاله پیشِ رو در پی آن است که با ارائه قراین و شواهدی نشان دهد کسی که در مجلس متوکل شعر خوانده، امام علی بن محمد هادی، امام دهم امامیه نبوده، بلکه علی بن محمد علوی حِمّانی، شاعر مشهور و نقیب شیعه در عصر متوکل بوده است. توجه به شواهد درون متنی و برون متنی، بررسی های رجالی و تراجمی، یافته های حدیثی و تاریخی مرتبط، دقت در نسخه های خطی و بررسی برخی کتب ادبی، نشان می دهد که تطبیق رایج و مشهورِ داستان این شعرخوانی بر امام هادی(ع) نادرست بوده است.

یکی از ابعاد تربیت، تربیت اخلاقی است که مربی برای اصلاح و تغییر در صفات و رفتار ناپسند متربّی فعالیت هایی را انجام می دهد. اما این تلاش های تربیتی روش های مربوط به خود را می طلبد. روش های تربیتیِ مکاتب بشری به دلیل عدم شناخت کامل از تمام ساحت های وجودی انسان، همواره در حال تغییر و تحول بوده است. اختلاف در این روش ها ما را به بررسی روش های مطمئن تری فرا می خواند که خاستگاهش وحی الهی و کلام پرورش یافتگان مکتب وحیانی باشد. بی تردید نهج البلاغه پس از قرآن مجید یکی از بهترین مجموعه های حدیثی است که در تربی ت اخلاق ی ان سان ه ا روش ه ایی را ب ه بشریت عرضه کرده است. در میان سخنان حضرت علی(ع)، نامه 31 به عنوان منشور تربیتی، از جایگاه خاصی برخوردار است. حضرت در این نامه به روش های مختلفِ شناختی و عاطفی و رفتاریِ تربیت اخلاقی می پردازد. این مقاله فقط ناظر به بُعد گرایشی یا عاطفی است و با تکیه بر شیوه توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای، روش های عاطفی تربیت اخلاقی در نامه 31 نهج البلاغه را شناسایی کرده و توانسته است روش های مختلفِ کاربردی را به دست دهد.

روایاتی در منابع شیعه نقل شده است که بر اثرپذیری حالات انسانی از عالم ذر و طینت دلالت دارد. طرح این احادیث در میان علمای شیعه با چالش ها و مشکلاتی نظیر شبهه جبر و تعارض آن با برخی روایات همراه بوده، به گونه ای که در این مسئله اقوال و آرای متعددی بیان شده است: برخی قائل به سکوت و فهم ناپذیری این روایات شده اند. گروه دیگری از علمای شیعه، صدور روایات فوق را حمل بر تقیه کرده اند. گروه سوم نیز که درصدد حل و تأویل این روایات بودند، خود دیدگاه های متفاوتی ارائه کردند. لذا حل تعارض این روایات با شبهه جبر و روایات فطرت، مهم می نماید. این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای، احادیث فوق را نقد و بررسی می کند و به این نتیجه می رسد که با قائل شدن به اختلاف طینت ها به سبب علم پیشین الهی، تعارض این روایات با نظریه عدل الهی در منظر شیعی و نیز شبهه جبر حل می شود.

در کتب روایی، اخلاقی، تفسیری، کلامی، فلسفی و عرفانی در حوزه معارف الهی، روایت زیر از پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع)، در توصیف بهشت و جهنم و رابطه آن دو با دنیا بیان شده است: «حُفَّتِ الْجنّهُ بالمَکارِهِ وحُفَّتِ النّارُ بالشّهَواتِ». در این مقاله، مسئله این است که نسبت محفوف بودن رسیدن به بهشت با مکاره و سختی ها و محفوف بودن جهنم با امیال و شهوات روشن شود. دیگر این که، فهم ظاهر از روایت روشن است و نیازی به ذکر مبانی کلامی و فلسفی ندارد، بلکه اشاره به آن مبانی صرفاً به عنوان مؤید است. این مقاله به روش توصیفی - تحلیلی، ضمن بررسی سندی و دلالی و تبیین محتوایی حدیث مذکور روشن می سازد که حدیث فوق معتبر و متواتر است و از نظر سند تأیید می شود. به علاوه، دلالت آن بر اساس دیدگاه اهل حدیث و دیگر دیدگاه های کلامی، فلسفی، تفسیری و اخلاقی مبتنی بر مبانی عقلایی، بر این سنت قطعی الهی استوار است که رسیدن به درجات بهشت منوط به سر کشیدن جام هاى ناگوار دنیاست، و دخول در آتش جهنم، به ارتکاب خواهش هاى نفسانى مربوط است.