قصیده ی عینیه

حکایت هجران، از ورقا تا طوطی (بررسی مقایسه ای مقوله ی هبوط روح در قصیده ی عینیه ی ابن سینا و مثنوی طاقدیس ملااحمد نراقی)   رقیه اسدی خانشان * عبدالناصر نظریانی * * علیرضا مظفری * * *   چکیده قصیده ی عینیه ی ابن سینا اثری عرفانی و رمزی است که در آن روح به شکل پرنده تصویر می شود و از عالم ملکوت به عالم ملک هبوط می کند. هرچند اندیشه ی هبوط روح قرن ها قبل در اندیشه و ادبیات گنوسی مطرح شده بود، این مبحث از ابن سینا به بعد در آثار منثور و منظوم عارفان مسلمان، در قالب تمثیل پرنده ارائه شده است. ازجمله ی آن ها می توان به ملااحمد نراقی (1185یا1186-1245ق) اشاره کرد که در داستان طوطی و شاه مثنوی طاقدیس ، به شکلی تمثیلی  به این مقوله می پردازد. مقاله ی حاضر  پس از ذکر مقدمه ای درباره ی هبوط روح و نماد کبوتر در رساله الطیرها، با روش تحلیلی-مقایسه ای به بیان نقاط اشتراک و افتراق دو اثر داستان طوطی و شاه و قصیده ی عینیه پرداخته است و سرانجام در این دو اثر شباهت هایی مانندِ نزول روح از عالم بالا، اسارت روح در جسم، ناله ی روح از فراق و وصال طلبی روح و تفاوت هایی مانندِ واکنش و نبود واکنش روح برای پذیرش هبوط و دخالت و عدم دخالت شیطان در فراموشی وطن اصلی، میان این دو اثر به دست آورده است. واژه های کلیدی: ابن سینا، قصیده ی عینیه ، ملااحمد نراقی، مثنوی طاقدیس ، هبوط روح.   * دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه saeed_urm@yahoo.com (نویسنده ی مسئول)  ** دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه a.nazariani@urmia.ac.ir *** استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه a.mozaffari@urmia.ac.ir   تاریخ دریافت مقاله: 20/11/1399                      تاریخ پذیرش مقاله: 31/6/1400  

قصیده ی عینیه یکی از آثار تمثیلی و منظوم ابن سینا، اثری فلسفی است که به بررسی رابطه ی نفس و بدن رداخته و جنبه های مختلف آن را تحلیل کرده است. در این اثر سه جایگاه برای نفس و بدن در مسیر کمال نفس ترسیم شده است. جایگاه نخست به پیوند نفس و بدن اختصاص دارد و به مبانی فلسفی این تعلق می پردازد. این مبانی نشان می دهد که بدن به عنوان ابزاری برای فعالیت های نفس، نقشی حیاتی در آغاز حرکت کمالی آن دارد. جایگاه دوم به نقش دوگانه ی بدن می پردازد. ابن سینا بیان می کند که از یک سو نفس به بدن متمایل است و به همین خاطر از مکتب گنوسی که بدن را بی ارزش می داند فاصله می گیرد؛ از سوی دیگر به دلیل علاقه ی ذاتی نفس به عقل، بدن را ابزاری محدودکننده قلمدادمی کند و از آن فاصله می گیرد. این تعارضْ نشان دهنده ی طبیعت دوگانه ی ارتباط نفس و بدن است. جایگاه سوم به ترک بدن و صعود نفس اختصاص دارد که در آن، نفس از قیدهای جسمانی رهایی می یابد و به سوی کمال مطلق حرکت می کند. این مرحلهْ نماد جدایی کامل نفس از بدن و دستیابی به درجات بالای عقلانی است. در این مقاله تلاش شده است تا ضمن بررسی دقیق هر جایگاه، مبانی فلسفی مرتبط نیز به صورت جامع تحلیل شود. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی تحلیلی است و بر پایه ی تفسیر آثار فلسفی ابن سینا شکل گرفته است.