حدیث تربیتی

در شماری از روایات اسلامی از سه دوره رشد و تربیت کودک و نوجوان سخن گفته شده است و حسب اطلاع، این احادیث به صورت مفصل و روشمند موردبررسی حدیثی و فقهی قرار نگرفته است. نوشتار حاضر درصدد است احادیث «سه هفت سال» را مبتنی بر روش شناسی اجتهادی و با رویکرد فقه تربیتی بررسی نماید. برای این منظور در ابتدا احادیث گردآوری و تک تک موردبررسی دقیق سندی و رجالی قرار گرفت و در ادامه مباحث دلالی در سه محور حکم (واجب و مستحب)، متعلق حکم (کودک و نوجوان) و موضوع حکم (تجویزات تربیتی) مطرح شد. در بحث حکم از مباحث بنیادینی چون مولوی یا إرشادی بودن این روایات و نیز إخباری یا إنشایی بودن آنان و نیز حکم مستَنبط آن بحث شد و این نتیجه حاصل شد که این روایات دارای مولویّت است و می تواند حاوی تجویز تربیتی شرعی باشد. در محور دوم معنای کودک در این روایات به مثابه متعلق حکم موردبررسی قرار گرفت. و در محور سوم موضوع حکم و تکالیف و تجویزات تربیتی مربوط به هر مرحله به تفصیل موردبررسی و نسبت سنجی قرار گرفت و براساس روایات فوق چنین نتیجه گیری شد: آزاد نهادن کودک و ایجاد شرایط بازی وی در هفت سال اول استحباب دارد؛ ملازمت و همراهی با کودک و آموزش قرآن در هفت سال دوم مستحب است؛ آموزش و پرورش ارزش های دینی و تاکید بر تربیت خانوادگی در هفت سال سوم، دارای استحباب است.

مطالعات تربیتی در وجه رایج خود در زمان حاضر با غلبه رویکردهای سکولار و لیبرال مواجه است و لازم است تربیت پژوهی اسلامی و در دل آن هم زمان با رشد قلمروِ مطالعات فقه تربیتی، عرصه حدیث پژوهی تربیتی نیز رشد متوازنی را تجربه کند؛ همان طورکه لازم است ادبیات «حقوق تربیتی» با هدف ارتقای «تقنین تربیتی» و کمک به حوزه «حکمرانی تربیتی» مورد توجه قرار گیرد. براین اساس، نوشتار حاضر درصدد است «رساله الحقوق» امام سجاد(ع) را که نظامی از حقوق و تکالیف را ارائه کرده است، مورد شرح و تفسیر و دلالت یابی قرار دهد. روش پژوهش، توصیفی و استنباطی است و مؤلف تلاش کرده است که در ابتدا مضامین و معانی مربوط به تربیت را براساس ضوابط فهم متن کشف کند؛ سپس با گردآوری، تجمیع و طبقه بندی مجموعه مدالیل و معانی تربیتی استنباط شده، آنها را در چهار محور صورت بندی نماید. برخی از نتایج مهم به شرح زیر است: تربیت بر والدین و حکومت واجب است و مردم در قبال همدیگر و بخصوص کودکان وظیفه اصلاحی و تربیتی به نحو رجحانی بر عهده دارند. محوری ترین مفهوم در حقوق معلم عبارت است از رعایت حریم شخصیت / نقش معلم (اکرام و احترام). تربیت براساس انگاره پدری (نسبت به همه کودکان و مردم) و انگاره امانت داری (نسبت به دانش) تصویرسازی می شود و تربیت ماهیتاً نوعی اعانه و احسان است که بر شبکه ای از حقوق و تکالیف طولی و عرضی و الزامی و غیرالزامی (واجب و مستحب) قوام یافته است.

نوشتار حاضر درصدد است تا مستندِ دیدگاهِ «فریضه دانی طلب العلم بر همگان»، یعنی حدیث مشهور «طلب العلم فریضه» را براساس معیارهای سندی و دلالی بررسی نماید. روش تحقیق، روش توصیفی استنباطی است. در ابتدا به گزارش نَقل های متعدد این حدیث پرداخته شده و سپس بر اساس موازین فهم متن، معنای حدیث و حکم مستَنبط از آن استنباط شده است. طبق بررسی ها این نتیجه حاصل شده که هرچند اطمینان به صدور این حدیث -که در هیچ نقلی، سند معتبری به همراه ندارد- قابل تحصیل است؛ اما این حدیث، بر «وجوب عینی طلب علم بر همگان» دلالت ندارد و دیدگاه «فریضه دانی علم جویی» به استناد این حدیث، قابل قبول نیست؛ بلکه منتهای دلالت این حدیث عبارت است از «وجوب تعلمِ آگاهی ها/علوم دینیِ مبتلابهِ واجب». در پایان برخی دلالت ها و استلزامات این نتایج در احکام مربیان و متربیان تبیین شد.