ابن عادل

قرآن کریم از ابتدای نزول اولین آیات آن تاکنون با صدها و هزاران شرح و تفسیر با بینش ها و نگرش های متفاوت اعتقادی، کلامی و مذهبی مواجه شده است. یکی از تحقیقاتی که متوجه این تفاسیر شده، روش شناسی و بررسی شیوه ها و ممیّزات آنهاست. تفسیر «الّلباب فی علوم الکتاب»، از مفسّر بزرگ قرن نهم، ابن عادل، موسوعه ای گسترده از آراء تفسیری، لغت، صرف، نحو، بلاغت، شعر عرب، کلام و عقاید، قرائت، حدیث، فقه، اصول و ... است که ضرورت شناخت و معرفی آن را جهت بهره مندی از آن مطرح می سازد. در این مقاله به روش توصیفی تحلیلی و با اتکاء به منابع کتابخانه ای ضمن معرفی ابن عادل، شیوه او در تفسیر مزبور واکاوی شده و سپس برخی زوایای عقیدتی کلامی او به عنوان مفسّری اشعری، نسبت به اموری مانند شفاعت، صفات خداوند، آیه «إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّهِ» و نیز برخی آیات فضایل اهل بیت (ع) همچون سوره کوثر، آیه اطاعت از اولوالامر، آیه ولایت، آیه مباهله ارائه شده و تقابل فکری او با آراء شیعه و معتزله واکاوی شده است.

ابن عادل دمشقی، مفسّر قرن نهم در تفسیر اللّباب فی علوم الکتاب که موسوعه ای از علوم مختلف بوده، از دیدگاه های ده ها مفسّر و ادیب بهره مند گشته و در مواردی  نیز به نقد و یا ردّ آن ها پرداخته است. یکی از این مفسران، زمخشری معتزلی، نویسنده  تفسیر الکشّاف عن حقایق غوامض التّنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل در اوایل قرن ششم است. ابن عادل با وجود اعتراف به اهمیت و برجستگی تفسیر کشّاف و بهره مندی گسترده از آن، مناقشاتی را بر مبنای تفکر اشعری خویش در زمینه های اعتقادی به آن وارد کرده است. این نوشتار با رویکرد نظری و به شیوه کتابخانه ای، به برخی نقدهای ابن عادل بر زمخشری در مباحثی مانند چگونگی تبیین برخی آیات مربوط به صفات خداوند مانند مکر، غضب، استهزا، تعجب، تکبر، حیا، و نیز شفاعت و حوزه تعلق آن، آیات مربوط به اراده و اختیار انسان و نیز بحث رؤیت خداوند به عنوان یکی از پردامنه ترین جدال ها در تاریخ اسلام پرداخته و تأثیر مبانی و پیش فرض های اعتقادی در برداشت از آیات را در مواجهه دو تفسیر نمایانده است. هم چنین برخی اختلاف نظرهای دو مفسّر در حوزه ادبیات قرآنی مطرح شده که آن موارد نیز اساساً به چالش های عقیدتی- کلامی برمی گردد.