نقد تاریخی

ارائه آمار نقش اساسی در تحلیل کارکردها و رویکردهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دارد و می توان با استفاده از آمار و اعدادی که درباره جزییات یک واقعه در منابع تاریخی آمده، به نقد و بررسی رویدادهای تاریخی پرداخت. یکی از مواردی که مورخان در آن به ارایه آمار پرداخته اند، ماجرای مطلاق بودن امام حسن مجتبی است که ادعا شده ایشان همسران بسیاری را طلاق داده اند و بر همین اساس اعداد متفاوتی از 50 تا سیصد نفر حتی تا هفصد نفر به عنوان آمار این همسران طلاق داده شده از سوی برخی از این مورخان ارایه شده است؛ در این پژوهش برای صحت سنجی این آمار ادعایی، به جمع آوری نام تمام همسران امام حسن از میان داده های تمام منابع مختلف تاریخی و غیر تاریخی اقدام شده است تا معلوم شود در عمل این آمار ادعایی برای همسران طلاق داده شده، مطابق واقع است یا خیر؟ در ادامه با تحلیل نتایج این صحت سنجی این نتیجه حاصل شده است که در عمل تعداد همسران قابل شناسایی امام حسن(ع)، چه آنانی که طلاق داده شده اند و چه آنانی که طلاق داده نشده اند، به مراتب بسیار کمتر از آمار ادعایی مورخان است، در نتیجه ماجرای مطلاق بودن امام حسن(ع) در مقام عمل، امکان اثبات ندارد

  عادل عزازی، در کتاب «طعون و شبهات الشیعه الإمامیه حول صحیح البخاری و الرد علیها» به حافظه بی نظیر بخاری در حفظ حدیث باورمند است، و این ویژگی را به عنوان افتخاری بی همتا برای بخاری در میان حفّاظ حدیث مطرح می کند. اخبار نویسنده ای به نام ابوجعفر ورّاق در کتاب «شمائل البخاری»، مستند اصلی عزازی و همفکران پیشین وی همچون عبدالسلام مبارکفوری، عبد الستار شیخ و عبد الغنی عبد الخالق در ادعای بی نظیر بودن حافظه حدیثی بخاری هست. سنجشِ اعتبار و وثاقت کتاب «شمائل البخاری» با رویکرد نقد تاریخی مدرن، مسئله اصلی این مقاله است. برای این هدف، چارچوب نظری پژوهش در محورهایی چون «نقد تاریخی منابع: مفهوم و ضرورت، گونه شناسی مصادر اسطوره حفظ، معیارهای اعتبار سنجی کتاب «شمائل البخاری» و اصل شهرت مولف اثر» تبیین شده است. به دلیل گستردگی بحث، این مقاله به تحلیل معیارهای ارزیابی «شهرت مولفِ» کتاب «شمائل البخاری» اختصاص یافته است، امکان، ضرورت و چگونگی این ارزیابی بررسی شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که عزازی در استناد به کتاب «شمائل البخاری»، رویکرد نقد مصادر تاریخی را رعایت نکرده است، برای او احراز و اثبات شهرت ابوجعفر ورّاق به عنوان مولف کتاب «شمائل البخاری» مسئله نبوده است از این رو به جای تحقیق در این مسئله به تقلید از مبارکفوری و دیگران بسنده کرده است. این امر، بنا نهادن انگاره اسطوره حفظ بر خلاف موازین نقد تاریخی مدرن است، چرا که شهرتِ مولف، نخستین اصل در اعتبار سنجی منابع تاریخی کهن است. رویکرد عزازی، آسیب جدی به اعتبار ادعای او درباره حافظه حدیثی بخاری وارد ساخته و جایگاه کتابش را از یک پژوهش علمی به یک اثر تبلیغی و ترویجی تنزل داده است.  

تاریخ گرایی نوین یکی از رویکردهای نقد ادبی است. در این روش، مرز میان تاریخ و ادبیات برداشته می شود تا بر اساس آن ارتباط میان متن و زمینه تاریخی آن بررسی گردد. با توجه به تأثیرات اجتماعی و تاریخی دوران های مختلف بر ادبیات، این پژوهش با استفاده از روش توصیفی _ تحلیلی از منظر نقد تاریخی، به بررسی چگونگی بازنمایی تاریخ و مسائل اجتماعی آن در رمان ملکان عذاب می پردازد.مسئله در قرائت و محمل های معنایی ممکن در این رمان است؛ پرسش های اصلی این که مصادیق واقعی و حقیقی شخصیت ها، مکان، زمان و حوادث وکنش های داستان به موضوعات واقعی وتاریخی اشاره و یا ارجاع دارد؟ به احتمال زیاد، نویسنده در این رمان، اتفاقات و شخصیت های تاریخی و تخیلی را در کنار هم قرار می دهد و به تحلیل و تبیین بافتارهای تاریخی مرتبط با فرقه بابیه و بهاییت می پردازد و در واقع بخش هایی از باورها واقدامات صاحبان این دو فرقه در صورت این داستان بازتاب یافته است. همچنین، شخصیت های رمان به منزله نمادهایی از شخصیت های تاریخی و وقایع مهم در تاریخ ایران معرفی می شوند. این پژوهش در قرائتی نو و فرضی، در پی آن است که مدلول های تاریخی و واقعی از شخصیت ها، مکان، زمان و عمل های خاص و آیینی اشخاص داستانی را ولو به صورت فرض بیابد و نشان دهد که چگونه رمان ملکان عذاب نه تنها به بازنمایی تاریخ پرداخته، بلکه به تحلیل عمیق تری از باورها، عقاید و تناقضات موجود در فرقه های بابی و بهایی نیز می پردازد. نتیجه ای که می توان از این پژوهش به دست آورد، این است که با توجه به مضامین و خصوصا باورها و اقدامات صوفیانه موجود در اثر، می توان آرا توصیف هنری فرقه باب و شخصیت های مرتبط با آن فرقه را فرض کرد. در واقع دریافتن مفاهیم موجود فرقه ای محور با استناد به قراین مختلف فرض می گردد.

کتاب صدر اسلام و زایش سرمایه داری به دلیل رویکرد تاریخی نویسنده در نسبت دادن خاستگاه سرمایه داری نه به غرب، بلکه به ساختارهای اقتصادی و تجاری جامعه عرب پیش و پس از اسلام، حائز اهمیت است. با این حال، داده های تاریخی، استدلال ها، مقدمات و نتایج ارائه شده در کتاب برای پشتیبانی از چنین فرضیه ای ناکافی و مبتنی بر ضعف دانش تاریخی نویسنده است. این مقاله با تمرکز بر مقوله تجارت، که از نظر نویسنده مهم ترین پیوند را با پیدایش سرمایه داری دارد، به نقد تحلیلی کتاب پرداخته و می کوشد میزان انطباق آن را با واقعیات تاریخی بررسی کند. یافته های پژوهش نشان می دهد که تحلیل نویسنده از پیوند میان تجارت عرب و زایش سرمایه داری، به دلیل بی توجهی به بافتار اجتماعی و فرهنگی جامعه عرب پیشااسلامی، سنت های اقتصادی و ارزش های اسلامی، و همچنین پیشینه تجارت جهانی در میان ملل دیگر همچون یونان و روم، از دقت و انسجام تاریخی کافی برخوردار نیست و به نتیجه گیری موفقی نینجامیده است.