محمدعلی پاکدل

بررسی و تبیین مفهوم توحید در اسلام، همواره از مباحث مناقشه برانگیز میان اندیشمندان بوده است، به گونه ای که تفاوت در برداشت ها و تفسیرها از توحید اسلامی، گاه به ظهور فرقه های متعدد انجامیده است. اهل تصوف با تکیه بر دریافت های درونی و ذوقی، نظریه های متنوعی را در باب توحید مطرح کرده اند که نظریه «وحدت شخصی وجود»، از برجسته ترین آن ها به شمار می رود. این نظریه که در ابتدا مبتنی بر مکاشفات قلبی و تجارب عرفانی بود، به تدریج مورد استناد به آیه ها و روایت های اسلامی قرار گرفت و به نوعی تلاش شد تا ادله ای نقلی برای آن ارائه شود. در این پژوهش، با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای، به بررسی و نقد ادله قرآنی صوفیه درزمینه وحدت شخصی وجود پرداخته ایم. یافته های این تحقیق نشان می دهد که استنادهای قرآنی صوفیان برای اثبات این نظریه از منظر روش شناسی دارای کاستی هایی بوده و از منطق علمی بهره نمی برد. افزون بر این، آیه های مذکور که صوفیه به آن ها استناد کرده اند، هیچ گونه دلالتی بر نفی کثرت موجودات و اثبات وحدت مطلق ندارند؛ بنابراین، چنین برداشت هایی از آیه های قرآن، نیازمند دقت بیشتری است تا به نتایج متقن تری منجر گردد.

مقصد نهایی و آخرین هدف سالکین طریقت های صوفیه، رسیدن به مقام فناء فی الله است. در این مقام، انسان چونان قطره ای از دریا به وجود خدا پیوسته و در او حل می شود. در واقع انسان فانی فی الله، قیود و تعینات بشری خود را زائل کرده و سرتاسر، خدا شده است. اما تفسیر دقیق این معنا و فهم مقصود صوفیان در میان معرکه آراء و اقوال مختلف کمی دشوار شده است، چراکه یکی شدن با خدا، در وهله اول معنای محصلی غیر از اتحاد با خدا ندارد؛ اما صوفیان با شدیدترین الفاظ قول به حلول و اتحاد را از خود نفی کرده و باورمندان به این نظرات را گمراه دانسته، مسیر آنها را رو به ضلالت معرفی می کنند. وجه جمع بین نظریه فناء فی الله و نظریه اتحاد، از جمله مسائلی است که بدون تأمل در مبانی نظری صوفیه نمی توان درباره آن به قضاوت نشست. این پژوهش در صدد فهم دقیق معنای فناء فی الله در اصطلاح متصوفه و به دنبال کشف رابطه این معنا با نظریه حلول و اتحاد می باشد.