محمدتقی دیاری

جاهلیت اصطلاحی قرآنی است و بیانگر ویژگی های رفتاری، اخلاقی و اعتقادی مردم حجاز در دوره تاریخی پیش از اسلام می باشد. سید قطب پس از تقسیم جاهلیت به قدیم و مدرن و تفکیک جوامع به جاهلی و اسلامی، در تبیین اصطلاح جاهلیت، جهل و کفر را مقابل یکدیگر قرار می دهد و در نتیجه جامعه جاهلی را جامعه ای کافر می داند. اما از نظر علامه طباطبایی کفر و ایمان دارای درجات و مراتب اند و هر جهلی کفر نیست از نظر ایشان طبق آیات قرآن کریم کفر و بت پرستی یکی از آثار و نتایج جهل است نه عین آن. بر این اساس کافر دانستن جامعه جاهلی و باورمندی به تکفیر آنان مورد قبول علامه طباطبایی نیست. نظریه مختار این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته است مؤید نظریه علامه طباطبایی است. از نظر مقاله پیش رو خطای سید قطب در خلط معنایی بین قانون و حاکمیت در آیه «أ فحکم الجاهلیه یبغون» است.

 اعجاز قرآن از مهم ترین مبانی تفسیری علامه طباطبایی و آیت الله جوادی آملی است. علامه طباطبایی اعجاز قرآن را بر دو اصل می داند: قطعاً معجزه وجود دارد و قرآن از مصادیق آن معجزات است. در مقابل، جوادی آملی اعجاز قرآن را با استفاده از قیاسی منطقی نتیجه گیری کرده است. همچنین جوادی آملی معتقد است که هیچ زبانی توان ترجمه قرآن را ندارد و ترجمه قرآن را باعث سقوط و کاهش لطافت های آن دانسته؛ ازاین رو، برگزیده تفسیر را جایگزین ترجمه آیات کرده است. وجه افتراق دیگر دو مفسر این است که علامه طباطبایی فصاحت را تنها به لفظ نمی داند، بلکه به لفظ و معنا می داند. اما جوادی آملی به نوعی تنها بر معنا تأکید دارد و اذعان می کند که عرب ها الفاظ را داشته، ولی الفاظ دارای این معانی والا را نداشته اند. مقایسه مبانی دو مفسر نشان می دهد که این دو مفسر در اصلِ اعجاز قرآن با یکدیگر اشتراک نظر دارند، اما، در تبیین و جزئیات این مبنای تفسیری، میان استاد و شاگرد اختلاف نظرهایی وجود دارد. مهم ترین هدف این مقاله واکاوی و تحلیل این موضوع است که خاستگاه این اختلاف دیدگاه کجاست. در این مقاله، با روش تطبیقی، دیدگاه دو مفسر یادشده درباره مبنای اعجاز قرآن بررسی شده است.  

سیر آفاقی، تفکر در آفریده های خداوند برای دست یابی به باورهای دینی و تحکیم آن هاست و قرآن به آن به عنوان یکی از طرق شناخت حقایق جهان هستی، مبدأ، معاد و... تأکید دارد. به تصریح آیات قرآن، سیر آفاقی از سه طریق حسی، عقلی و شهودی امکان پذیر است. پژوهش حاضر به روش تحلیلی و با استناد به آیات قرآن و آراء مفسران، یکی از راه های معرفتی آفاقی؛ یعنی شناخت حسی و میزان اعتبار آن در سیر آفاقی را بررسی کرده است. نتایج نشان می دهد که در این گونه از معرفت، به کارگیری حواس به صورت هدفمند و با جهت گیری درست، اهمیت بسزایی دارد. مفسران نخستین گام را در مواجهه با پدیده های طبیعت، به کارگیری دقیق و حداکثری حواس دانسته و به نقش مهم آن به عنوان درگاه ورود داده ها به قلب برای اندیشه ورزی و دریافت معارف توجه داشته اند. هرچند با توجه به محدودیت های حواس، نظیر شناخت ظاهری و افقی، معرفت حسی علی رغم لزوم و اعتبار آن در سیر آفاقی، مکفی نیست، درواقع نخستین گام است که با شناخت عقلی تکمیل و با یافته های قلبی- شهودی تعمیق می گردد و نهایت این مسیر، ایجاد باور در انسان و یا تحکیم باورهای دینی اوست.