سید علی کاشفی خوانساری

ایرانیکا، دانشنامه ای بزرگ در موضوع ایران شناسی به زبان انگلیسی است که از چهل و چند سال پیش در آمریکا در حال انتشار است. مدخل «ادبیات کودکان» نوشته احسان یارشاطر در دفتر چهارم از پنجمین جلد دانشنامه ایرانیکا گنجانده و در سال 1991 منتشر شده است. این مقاله پس از مدخل «ادبیات اطفال و نوجوانان» مندرج در دایره المعارف فارسی (مصاحب) دومین مدخل اختصاص یافته به ادبیات کودکان در دانشنامه های مربوط به ایران است و حال پس از سی و چند سال همراه با تصحیحات و تعلیقات لازم به فارسی ترجمه شده است.

در شماره 210 آینه پژوهش یادداشتی با عنوان «سحر با باد می گفتم حدیث آرزومندی» به قلم علی بوذری به چاپ رسید که پاسخی بود به مقاله و نقد سیدعلی کاشفی خوانساری درباره کتاب نخستینه چاپ های ایران از آن نویسنده که در شماره 208 همان نشریه به چاپ رسیده بود. یادداشت حاضر ادامه همان گفتگو درباره آن کتاب و تاریخ چاپ در ایران است.

مقاله حاضر به ارائه تعریف و انواع کتب آموزشی می پردازد و هفت مقطع تاریخ کتب درسی در ایران را تشریح می کند. در ادامه به بررسی فهرست کتب درسی کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی وارد می شود و سه ویژگی مثبت اصلی این کتاب ها را برمی شمارد و به کتاب هایی از این فهرست که ارزش تاریخی دارند، اشاره می کند. یادی از مؤلفان پرکار و تأثیرگذار کتب درسی در دوره های قاجار و پهلوی و چند اصلاح و تحشیه نکات بعدی مندرج در مقاله است. در پایان این کتاب و فهرست نگاری، پژوهشی مرتبط با ادبیات کودک و نوجوان دانسته شده است.  

مطالعات تاریخ چاپ در ایران با دشواری هایی و فهارس و تحلیل های موجود با کاستی ها و ابهاماتی روبه روست. در کتاب نخستینه چاپ های ایران به خوبی حدود و گستره پژوهش ترسیم شده و در آن محدوده فهرستی جامع، دقیق و تا حد ممکن صحیح ارایه شده و اطلاعات و جزئیاتی فراتر از فهارس قبلی در دسترس قرار گرفته است. با این حال در این فهرست، کتب چاپ سربی ایران به زبان آسوری از قلم افتاده است. در ادامه این مقاله فهرستی از اطلاعات و تحلیل های مفیدی که می توانست بر غنا و کاربرد کتاب بیفزاید، ارایه شده است. در پایان مقاله چنین تشریح شده که با اطلاعات موجود دیگر اساسا باور به دو دوره مجزای اول و دوم در رواج چاپ سربی در ایران مقبول نیست.

کتابخانه های تخصصی منابع، اسناد و خدمات مورد نیاز متخصصان یک حوزه خاص را ارایه می کنند. یکی از این حوزه های تخصصی، ادبیات کودک است که متخصصان آن خود شامل گروههای متنوعی است که به نحوی در چرخه تولید و مصرف خواندنی های ویژه گروههای سنی خردسال، کودک، و نوجوان دخیل هستند. این مقاله به جستجوی کتابخانه تخصصی اصلی ادبیات کودک در ایران می پردازد و قابلیت کتابخانه های مختلف موجود برای تبدیل شدن به چنین کتابخانه ای را بررسی می کند.  کتابخانه های بزرگ سراسری، کتابخانه های دانشگاهی، کتابخانه های مراکز تحقیقاتی تعلیم و تربیت و فرهنگ و هنر کودکان از جمله کتابخانه های مورد اشاره است. این بررسی نشان می دهد کتابخانه مرجع کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و پس از آن کتابخانه تحقیقاتی شورای کتاب کودک با وجود فاصله زیاد بیش از سایر کتابخانه ها قابلیت تبدیل به کتابخانه مرکزی تخصصی ادبیات کودک و نوجوان در ایران را دارا می باشند.