درخت حوزه‌های تخصصی

هرمنوتیک‌ فلسفی‌ که‌ مارتین‌ هایدگر آن‌ را بنیان‌ نهاده‌ بود، مورد نقد برخی‌ از متفکران‌ پیرو سنتِ‌ ایده‌آلیستی‌ آلمان‌ قرار گرفت. گادامر در دفاع‌ از هرمنوتیک‌ فلسفی‌ با التزام‌ به‌ اصول‌ مطرح‌ شده‌ هایدگر، اندیشه‌های‌ جدید خود را در این‌ باره‌ مطرح‌ کرد. هستی‌شناسی‌ فهم‌ و تجربه‌ و تاریخ‌مندی‌ آن‌ دو، هستی‌شناسی‌ زبان‌ و جای‌گاه‌ هرمنوتیکی‌ آن، منطق‌ مکالمه‌ یا دیالکتیکی‌ بودن‌ فهم‌ و معرفت، ادغام‌ افق‌ها، رابطة‌ متن‌ و تأویل‌کننده‌ یا خوانندة‌ آن، پیش‌فرض‌های‌ فهم‌ و تأویل‌ مفاهیم‌ و اصول‌ محوری‌ هرمنوتیک‌ فلسفی‌ گادامر را تشکیل‌ می‌دهند. وی‌ در تأکید خود بر دیالکتیکی‌ بودن‌ فهم‌ و معرفت، وام‌دارِ‌ افلاطون‌ و هگل‌ است. چنان‌که‌ در تأکید بر جنبه‌ کارکردی‌ و پراگماتیسمی‌ فهم‌ از حکمت‌ عملی‌ ارسطو الگوبرداری‌ کرده‌ است اهتمام‌ گادامر به‌ تفسیر متن، که‌ در آغاز در هرمنوتیک‌ فلسفی‌ هایدگر چندان‌ مورد توجه‌ نبود، هرمنوتیک‌ فلسفی‌ را کاربردی‌تر و قابل‌ فهم‌تر کرده‌ است. این‌ اهتمام‌ از نگرش‌ خاص‌ گادامر به‌ زبان‌ نشأت‌ می‌گیرد که‌ اندیشه‌ای‌ کاملاً‌ ابتکاری‌ به‌ شمار می‌رود. او زبان‌ را صرفاً‌ وسیله‌ای‌ برای‌ بیان‌ و انتقال‌ افکار نمی‌داند. بلکه‌ برای‌ زبان‌ هویتی‌ عینی‌ قائل‌ است‌ که‌ نقش‌ انسان‌ درک‌ و شناخت‌ آن‌ است‌ نه‌ وضع‌ و ساختن‌ آن.اندیشه‌های‌ گادامر را برخی‌ از معاصران‌ آلمانی‌ وی‌ چون‌ اریک‌ هرش‌ و هابرماس‌ نقد کردند. اساسی‌ترین‌ نقد هرمنوتیک‌ فلسفی‌ دو مطلب‌ است: یکی‌ این‌که‌ روش‌شناسی‌ فهم‌ را چندان‌ جدی‌ نمی‌گیرد. کاری‌ که‌ در کانون‌ هرمنوتیک‌ ماقبل‌ فلسفی‌ قرار داشت. با این‌ که‌ بدون‌ داشتن‌ روش‌ استوار منطقی‌ برای‌ فهم، دست‌ یافتن‌ به‌ فهم‌ میسور نخواهد بود. دیگری‌ این‌که‌ این‌ تفکر فلسفی‌ به‌ نسبی‌گرایی‌ و شکاکیت‌ لجام‌گسیخته‌ای‌ در معرفت‌ می‌انجامد

این‌ مقال‌ بر آن‌ است‌ تا افق‌ روشنی‌ از تجربة‌ دینی‌ را فراروی‌ ما قرار دهد. ابتدا به‌ تصویری‌ اجمالی‌ از تجربة‌ دینی، سپس‌ به‌ تعریف‌ و انواع‌ و اقسام‌ آن‌ اشاره‌ کرده، و بر آن‌ است‌ که‌ مد‌عیات‌ تجربة‌ دینی‌ را می‌توان‌ در سه‌ محور گنجاند که‌ عبارتند از: 1. آیا تجربة‌ دینی‌ و عرفانی‌ می‌تواند منبع‌ شناخت‌ تلقی‌ شود؟ 2. آیا تجربة‌ دینی‌ و عرفانی‌ می‌تواند خدا را اثبات‌ کند؟ 3. آیا تجربة‌ دینی‌ و عرفانی‌ می‌تواند اساس‌ دین‌ و دینداری‌ تلقی‌ شود؟ این‌ سه‌ محور بررسی‌ شده‌ و این‌ نتایج‌ به‌ دست‌ آمده‌ است: تجربة‌ دینی‌ و عرفانی‌ می‌تواند منبع‌ شناخت‌ تلقی‌ شود؛ البته، حقانیت‌ مد‌عیات‌ این‌ تجربه‌ها، معیارهای‌ خاص‌ خود را می‌طلبد. چنین‌ تجربه‌هایی‌ می‌توانند خدا را برای‌ عارف‌ و شخص‌ تجربه‌گر اثبات‌ کنند؛ البته‌ دیگران‌ ملزم‌ نیستند، چنین‌ اد‌عاهایی‌ را بپذیرند، مگر این‌ که‌ متعلق‌ آن‌ها را برهان‌ عقلی‌ اثبات‌ کند یا به‌ طریقی‌ به‌ خطاناپذیری‌ و عصمت‌ عارف‌ و شخص‌ تجربه‌گر اذعان‌ یابیم. تجربة‌ دینی‌ همچنین‌ نمی‌تواند محور و اساس‌ دین‌ و دینداری‌ واقع‌ شود و اشکالات‌ فراوانی‌ متوجه‌ آن‌ است. در پایان، مقایسه‌ای‌ بین‌ تجربة‌ عرفانی‌ و دینی‌ و وحی‌ به‌ عمل‌ آمده‌ و به‌ برخی‌ شبهات‌ دربارة‌ بسط‌ تجربة‌ نبوی‌ پاسخ‌ داده‌ شده‌ است.

بین دو مقطع فکرى کلاسیک (پیش از آگوستین) و مدرن (پیش از رنسانس)، فاصله بلندى به طول هر یک هزاره وجود دارد، که از سوى بسیارى به «عصر ظلمت» (Dark Age) شهرت یافته و به دوران استیلاى الهیات بر عقل، نامور است. تامل جدى و دقیق در دوران مذکور، منکر این یک‏سونگرى است. اولین فیلسوف سیاسى این فاصله زمانى، آگوستین است، که فهم را پاداش ایمان مى‏دانست و توصیه مى‏کرد که «در پى آن مباش که بفهمى تا ایمان آورى بلکه ایمان بیاور تا بفهمى.» از آگوستین (به عنوان فیلسوف برجسته الهیات) که بگذریم، در همین هزاره و در قبال مذهب اصالت الهیات، ابن رشد و ابن رشد گرایان هم بوده‏اند، که از اصالت عقل در قبال اصالت ایمان و الهیات به دفاع برخاسته و تأملات فلسفى را یکى از اوامر تکلیفى شریعت قلمداد کرده‏اند. هماهنگى، دو سر این طیف را توماس آکویناس عهده دار شد و او به سبکى روشمند و دقیق به ترسیم مرز بین عقل و وحى، دین و دولت، خدا و انسان پرداخت. اما این تقابل و تعاملها بدین معنا نبود که هیچ فیلسوف دیگرى درباره موارد مذکور به بحث و بررسى نپرداخته است. ویلیام اوکامى از جمله فیلسوفان سیاسى برجسته‏اى است که از استخدام علم و ایمان در پیشگاه عقل دورى کرده و استبداد کلیسائیان را عین رفض علیه مسیحیت نامید. به عقیده اوکامى، مسیحیت دین رحمانیت است و عمل کلیسائیان در تحدید عقل و تحقیر انسان خلاف متن مقدس است. مقاله حاضر، بخشى از تلاشها و اندیشه‏هاى اوکامى در مقابله با استبداد و سلطنت مطلقه پاپ را تبیین مى‏کند و استدلال نویسنده این است که اندیشه‏ها و افکار اوکامى، در قرن چهاردهم، نقش ممتازى در تکوین اندیشه مدرن و تعالى عقل در قبال ایمان ایفا کرده است.

مراحل رشد و تکامل تفکر فلسفی ادموند هوسرل بنیان گذار فلسفه پدیدار شناختی سده بیستم را می توایم به سه دوره عمده تقسیم کنیم دوره یکم دوره پدیدار شناسی ما قبل استعلایی (Pre - transendental) یا پدیدار شناسی معرفت شناختی (epistemological phenomenology) اوست دوره میانی عمر او مصروف بسط و گسترش پدیدار شناسی استعلایی (transendental phenomenology) می شود و بالاخره دوره سوم و واپسین دوره زندگی اش نام بردار به د وره پدیدار شناسی تکوینی (genetic phenomenology) است ره آورد دوره دوم تفکر هوسرل کتاب پژوهش های منطقی است که در این مقاله به تحلیل و بررسی آن پرداخته شده است

از لحاظ‌ هرمنوتیکی، تفسیر می‌تواند کاربردهای‌ گوناگونی‌ داشته‌ باشد، از این‌ رو بررسی‌ این‌ کاربردها اهمیت‌ خاصی‌ دارد. این‌ مقاله‌ عهده‌دار بحث‌ از معنای‌ «تفسیر» و معانی‌ «تفسیر متن» است. تفسیر متن‌ معمولاً‌ به‌ یکی‌ از سه‌ معنای: «فهم‌ معنای‌ آن»، «فرایند فهم‌ آن» و «متن‌ مضاعف» به‌ کار می‌رود. مقاله‌ علاوه‌ بر توضیح‌ این‌ سه‌ معنا از سه‌ کارکرد: «معنایی»، «تاریخی» و «کارکرد التزامی» نیز به‌ تفصیل‌ سخن‌ گفته‌ و سپس‌ در پایان‌ به‌ بیان‌ تفاوت‌ آن‌ها و تأثیرشان‌ در حل‌ نزاع‌های‌ گوناگون‌ در باب‌ تفسیر متون‌ اشاره‌ کرده‌ است

طرح مسأله تأثیر عوامل غیر معرفتى بر معرفت در مقاله «اراده معطوف به باور» ویلیام جیمز(2) نظر معرفت شناسان را به این بحث اساسى معطوف کرده است که تحصیل معرفت، چه بسا، تنها از مسیر معیارها و شاخصه‏هاى معرفتى صرف عبور نمى‏کند، بلکه از آن جا که بسیارى از باورهاى انسان تحت تأثیر بیم و امیدها، عشق و نفرتها، منافع شخصى و... تحصیل مى‏شوند، پاکسازى ساحات غیرمعرفتى انسان از رذایل و آراستن آنها به فضایل، در دستیابى او به حقیقت مؤثر مى‏تواند باشد. آنچه در این مقاله بحث مى‏شود، طرح رابطه یکى از مقولات اخلاقى - دینى، یعنى گناه، با معرفت است. تلاش ما بر این است که نشان دهیم، چگونه در دو دهه اخیر، توجه معرفت شناسان، به بحث تأثیر ساحتهاى غیر معرفتى بر ساحت عقیدتى بشر، جلب شده است و بنابراین مى‏توان به گناه نیز به عنوان یکى از مقولات معرفتى نظر کرد.

براساس‌ دیدگاه‌ تجربة‌ دینی، وحی، مواجهه‌ و تجربه‌ای‌ است‌ که‌ پیامبر از سر می‌گذراند، نه‌ این‌ که‌ حقایق‌ و گزاره‌ هایی‌ را از خداوند دریافت‌ کرده‌ باشد. این‌ نظر ابتدا در اروپای‌ مدرن‌ پدید آمد؛ اما دیری‌ نپایید که‌ مورد پذیرش‌ نواندیشان‌ مسلمان‌ واقع‌ شد و از تحویل‌ (ارجاع) وحی‌ اسلامی‌ به‌ تجربة‌ دینی‌ سخن‌ گفتند. طبیعی‌ است‌ که‌ هر نظریه‌ای، مبانی‌ و لوازم‌ خاصی‌ دارد؛ اما آن‌ چه‌ در این‌ نوشتار می‌آید، به‌ لوازم‌ و تبعات‌ نظریة‌ وحی‌ تجربی‌ ناظراست‌ نه‌ ارزیابی‌ و تحلیل‌ اصل‌ نظریه‌ و مبانی‌ آن. چنان‌ که‌ خواهیم‌ دید، آن‌ چه‌ نواندیشان‌ دربارة‌ وحی‌ می‌گویند، با اعتقادات‌ اسلامی‌ تعارض‌ شدیدی‌ دارد. این‌ نوشتار، با نگاهی‌ اجمالی‌ به‌ دیدگاه‌های‌ نواندیشان‌ دینی‌ دربارة‌ وحی‌ اسلامی‌ آغاز می‌شود و در ادامه‌ به‌ برخی‌ از نقد و بررسی‌های‌ لوازم‌ این‌ دیدگاه‌ خواهیم‌ پرداخت. پیامدهایی‌ که‌ تجربه‌ گرایی‌ وحی‌ دارد، عبارت‌ است‌ از: ‌ ‌1 . وحیانی‌ نبودن‌ ساختار قرآن‌ (نفی‌ سرشت‌ زبانی)؛ ‌ ‌2 . نفی‌ عصمت‌ پیامبر، و خطا پذیری‌ وحی؛ ‌ ‌3 . عدم‌ انقطاع‌ وحی‌ و انکار خاتمیت؛ ‌ ‌4 . نفی‌ جاودانگی، جامعیت‌ و جهان‌ شمولی‌ دین‌ اسلام؛ ‌ ‌5 . شریعت‌ زدایی‌ و نفی‌ جامعیت‌ فقه‌ و ....

آنچه پیش رو دارید ادامه بحثى است که در شماره نهم و یازدهم مجله مطرح شده است . قسمت اول این مقاله، در صدد نقد و بررسى مقاله دکتر سروش تحت عنوان «اسلام ، وحى و نبوت‏» (2) بود که نویسنده یک تئورى تحت عنوان «تئورى انطباق وحى و شریعت‏با محیط‏» را ارائه نمود و مدعى شده است که آموزه‏ها و احکام اسلام تنها متناسب با محیط و جامعه صدر اسلام است و عصرى و موقتى بودن آنها از لوازم مهم این تئورى است . در شماره نهم، هم تئورى وهم لوازم آن مورد نقد قرار گرفت و در شماره یازدهم نیز این نظریه ایشان که تنها احکام غیر عبادى موقتى است مورد نقد واقع شد . و مقاله حاضر نیز به نقد دو مطلب دیگر که در مقاله دکتر سروش مطرح گردید، مى‏پردازد . مطلب اول این که ایشان از طرفى مى‏گوید وحى تابع پیامبر علیه السلام بوده است و یا این که وحى فرآورده شخص پیامبر است و یا پیامبر شارع احکام اسلام بوده است و از طرف دیگر به صراحت مى‏گوید که پیامبر مثل همه انسانهاى دیگر در طول رسالت‏خویش در حال دگرگونى و تحول و تکامل بود . مطلب دوم بحث‏بسط تجربه نبوى مى‏باشد که وى معتقد است تجربه پیامبرانه همیشه ادامه خواهد داشت و در هیچ زمانى منقطع نخواهد شد . نویسنده هر دو مطلب را مورد نقد و بررسى قرار مى‏دهد .