درخت حوزه‌های تخصصی

یکی از بزرگ ترین تحولات ایران در اوایل سالهای 1301 تا 1302 شمسی، مهاجرت علمای عراق به ایران بود که شخصیت ها و علمای مشهوری در آن گرد هم جمع شدند و نقش برجسته ای در حوادث ایران ایفا کردند. این پژوهش، با روش توصیفی ـ تحلیلی مهاجرت علما به ایران و بازتاب و پیامدهای آن را مورد توجه قرار داده است، مهاجرتی که در دو زمان انجام گرفت، نخست در اواسط 1301شمسی، همزمان با حکومت ملک فیصل که شیخ محمد خالصی زاده و سیدمحمد صدر به همراه عده ای از فعالان سیاسی عراق به ایران تبعید شدند. موج دوم مهاجرت، که بازتاب هایی نیز بدنبال داشت در اواخر بهار 1302 شروع شد و طی آن مراجع و علمای طراز اول عتبات به ایران تبعید شدند. مهاجرت علما به ایران، بازتاب آن در جامعه، برخورد علمای داخل ایران با علمای مهاجر و نتایج و پیامدهای این رویداد از سرفصل های مهم این مقاله به شمار می آید.

با اشغال ایران در پی جنگ دوم جهانی، اوضاع اقتصادی ایران وضع نا به سامانی یافت. برای حل این مشکل، دکتر آرتور میلسپو، به دعوت دولت ایران و با سمت رئیس کل دارایی، وارد این کشور شد. از مهم ترین مسائلی که وی برای حل آن تلاش نمود، بحران نان بود. بنا به درخواست میلسپو، وزارت خواروبار منحل شد و امور این اداره، زیر نظر وی قرار گرفت. محصول گندم و جو جزء اجناس انحصاری دولت بود. میلسپو این انحصار را شدیدتر کرد و اداره ای به نام «قسمت غله و نان» تأسیس نمود که عهده دار جمع آوری غله و نظارت بر امور نانواها و توزیع نان و آرد بود. مقاله ی حاضر در تلاش است به این سوال اساسی پاسخ دهد که دکتر میلسپو برای رفع بحران نان در سال های 1321 تا 1323 چه اقداماتی انجام داده و نتایج این اقدامات چگونه بوده است؟ در پاسخ به این سوال از منابعی همچون اسناد موجود در سازمان اسناد ملی ایران، آرشیو وزارت امور خارجه ایران، مذاکرات مجلس دوره ی سیزدهم و چهاردهم شورای ملی، روزنامه ی اطلاعات و روش توصیف و تحلیل اطلاعات تاریخی،استفاده شده است.

مقاله حاضر تلاشی است برای نشان دادن مسائل اتباع ایران در عتبات عالیات و نگرش و راهکارهای دو دولت ایران و عثمانی برای حل مشکلات اتباع ایرانی. چنین به نظر میرسید بعد از انعقاد عهدنامه ارزروم دوم (جمادی الثانی 12663 /31 مه 1847) اختلافات ایران و عثمانی از راه مسالمت آمیز حل خواهد شد، اما حضور گسترده اتباع ایرانی در عتبات عالیات مشکلات ایجاد شده در ابعاد اجتماعی، حقوقی و مالی از سوی دولت عثمانی برای آنان مناسبات ایران و عثمانی را سخت متزلزل کرد. تلاشهای دو دولت در حل این بحران تا پایان دوره قاجاریه بینتیجه ماند.

اندیشه های سید جمال الدین اسدآبادی در پیوند با عمل سیاسی در شرایط حساس تاریخیِ عهد ناصری در عرصة تحولات سیاسی ایران مؤثر بود. آراء و عقاید سیاسی او، به ویژه در مبارزه با استبداد و استعمار، انتزاعی نبوده و از عملکرد سیاسی وی تأثیر پذیرفته است. به همین دلیل، می توان او را «اندیشمندی عمل گرا» نامید. نادیده گرفتن این موضوع موجب گردیده که برخی پژوهندگان اندیشه و عمل او را در تناقض با یکدیگر تلقی کنند و حشر و نشر او با درباریان و اشخاص صاحب نفوذ را دلیلی بر انحراف اندیشه هایش بدانند. با توجه به فرایند سیر مبارزاتی و پیوستگیِ اندیشه و عمل او در ایران، می توان گفت اندیشه های سید جمال دو مرحلة مشخص را پیموده است: نخست، مرحلة پند و اندرز سیاسی به درباریان و بزرگان ایران؛ سپس مرحلة فشار از بیرون حاکمیت و اندیشه و عمل انقلابی. نگارندگان در این پژوهش به بررسی دو دیدگاهِ متفاوت سیاسی و شیوة مبارزات سید جمال پرداخته اند.

هدف پژوهش: در مهرهای مورد مطالعه پوشش   های سَر همان کلاه   ها وتاج   کلاه   های شاهان قاجاری است که در سکه   ها قابل مشاهده است. مقاله با هدف جستجوی تأثیرپذیری نقوش مهرها از سکه   ها و مدال   ها به تحلیل و مقایسه   ی تصاویر آن   ها پرداخته است. روش/ رویکرد پژوهش: پژوهش با ماهیت و روش تاریخی، توصیفی و تطبیقی، بر پایه   ی منابع کتابخانه   ای و میدانی به تطبیق نقوش مهرها با سکه   ها و مدال   های دوره قاجار می   پردازد. یافته ها ونتایج پژوهش: در دوره   ی اسلامی نقوش انسانی - که پیش از آن متداول بود - از مهرها و سکه   ها حذف شد. به   دنبال ضرب تصویر فتحعلی   شاه بر سکه   ها و رواج سکه   های مصور مهرهایی با صور انسانی ظهور یافتند. با مقایسه نقوش مهرها با سکه   ها و با توجه به جمع   آوری مهرهایی با نقوش انسانی از اسناد نظامیان قاجاری و مشخص   بودن پیشه و درجه نظامی آن   ها و همچنین معلوم   بودن کلاه   و لباس سربازان در دوره   ی قاجار، نمی   توان پوششِ   سَر سربازان را که به تاج   کلاه   های شاهان شباهت دارد، به پیشه   ی صاحبان مهرها نسبت داد. درنتیجه فرضیه فرعی پژوهش مبنی بر ارتباط نقوش حیوانات در مهرها با شغل اشخاص مورد تایید نیست، اما فرضیه اصلی پژوهش مبنی بر تأثیرپذیری تصاویر مهرها از سکه   ها و مدال   های دوره   ی قاجار مورد تایید است. تطبیق نقوش نشان داد این تأثیرپذیری در پاره   ای از مهرها مستقیم از یک سکه یا مدال   و در برخی دیگر متأثر از چند سکه بوده   است. در پایان می   توان گفت رواج سکه   هایی با تصویر شاه علت و انگیزه   ای بود تا اشخاص تصاویری شبیه به تصاویر شاهان بر مهرهای خود حک کنند.

سکه شناسی از دانش های مکمل مطالعات تاریخی به شمار می رود که کاربرد آن حداقل از حدود صد سال گذشته مورد تأیید پژوهشگران باستان شناس، تاریخ دانان، مورخان تاریخ هنر و دانش های مرتبط دیگر بوده است.سکه ها به دلیل مقاومت فلز به کار رفته در آن ها، در برابر تغییرات دما و رطوبت، با تغییرات کم و در بسیاری موارد با کیفیت عالی باقی می مانند.اطلاعات موجود در سکه ها، از جمله نقوش، خطوط، عبارات، شعارها، نمادها و روند تغییر در علائم آن ها در مطالعات باستان شناختی، تاریخی، اقتصادی و اجتماعی بسیار اهمیت دارند.با وجود پیشینه ی ایران به عنوان یکی از نخستین سرزمین های مروج سکه و مجموعه های درخور توجه از سکه های ادوار مختلف تاریخ این سرزمین که در موزه ها و مجموعه های خصوصی داخل و خارج از ایران نگهداری می شود، به مطالعات سکه شناختی در ایران به عنوان دانشی مستقل یا مکمل مطالعات تاریخی کمتر توجه شده است.در این مقاله با توجه به فقر موجود در مطالعات بین رشته ای، به ویژه دانش های مکمل مطالعات در حوزه ی تاریخ ایران باستان، ضمن مروری بر پیشینه ی دانش سکه شناسی، با تکیه بر روش SWOT نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدهای پیش روی مطالعات ایرانی در مورد سکه های ایران باستان را آسیب شناسی می کنیم.نتیجه ی این پژوهش نشان دهنده ی فقدان برنامه ی منسجم و علمی برای پژوهش در مورد سکه های ایران باستان است، در حالی که زمینه های مناسب برای پژوهش مستمر برای تکمیل مطالعات تاریخی پژوهشگران ایرانی و ارائه ی دیدگاه های نو در حوزه ی مطالعات بومی و بین المللی سکه های ایران باستان فراهم است

ابن خلدون در مقدمه ی خود گونه ای از اندیشه ی تاریخی را مطرح کرده است که با تاریخ نگاری رایج عصر خود و حتی پس از آن، تفاوت های آشکاری دارد.در این شیوه به جای تأکید بر وقایع و فقط نقل اخبار، بر یافتن سرشت وقایع تاریخی، علت وقوع آن و تأثیرات آن بر حوادث دیگر تأکید می شود.این رویکرد به تاریخ که می توان تاریخ علمی، سنجیده و اندیشیده و به بیان دیگر منطق تاریخ خواند، روشی دارد که مقدمه ی ابن خلدون در بیان گام ها و چند و چون آن صراحتی ندارد.هرچند محتوای مقدمه ی ابن خلدون، تأسیس علمی تحت عنوان علم عمران است که بتوان به کمک آن تاریخ نقلی را به سطح تاریخ برهانی و عقلی ارتقاء داد، اما ابن خلدون جدای از فقراتی که به نقل اخبار گذشته اختصاص می دهد، هیچ گاه به صراحت از روش چگونگی توضیح و تبیین تاریخی سخن نمی گوید.بدین ترتیب علم عمران متکفل شناخت سرشت اجتماعات بشری و طبایع انسانی می شود که خود به فهم تاریخی ما کمک می کند.اما مسئله ی دشوار این است که پس از آگاهی از سرشت و طبایع جوامع انسانی چگونه به نقد اخبار تاریخی و تبیین واقعیت های تاریخ بپردازیم؟به بیان دیگر علم عمران ابن خلدون، چه رویکردی برای تبیین خبر تاریخی، چه از دیدگاه منفی و نقادی و چه از دیدگاه مثبت و ایجابی دارد؟در این مقاله کوشیده ایم از خلال مقدمه، به منطق تبیین و علیت تاریخی در اندیشه ی ابن خلدون پی ببریم.نتیجه ی بررسی مقدمه نشان می دهد که منطق علم عمران، نوعی حکمت در معنای عام است که واجد ضرورت مادی و طبیعی است، نه ضرورت عقلی و نظری.هدف علم عمران نیز برهانی کردن تاریخ است، ولی ماده ی این برهانی سازی تنها عقل نیست، بلکه هم علوم عقلی(مانند فلسفه ی طبیعی) و هم علوم نقلی(نظیر فقه و نصوص دینی) در این برهانی سازی به کمک مؤلف مقدمه می آیند.

هم زمان با تکوین و توسعه قدرت آل بویه، فضای سیاسی، اجتماعی و مذهبی حاکم بر ایران و دارالخلافه عباسیان، نابسامان بود. مردآویج، در شمال، غرب و مرکز ایران، قدرت بلامنازع داشت و سرداران عباسی از رویارویی با پیشروی سپاهیان او تا اهواز، ناکام ماندند. اما قتل نابهنگام مردآویج، ناتوانی خلافت درتثبیت اوضاع، و ایجاد نهاد امیرالامرایی- به جای وزارت- وعدم کار آیی آن، موجب شد که فرزندان بویه، با مدیریت هوشمندانه، به اهداف خود مبنی بر غلبه و سلطه بر رقبا ونفوذ در حاکمیت، نایل آیند. بریدیان نیز که از دیرباز، صاحب منصب اداری بودند، بر خوزستان و مناطق پیرامون آن حاکمیت داشتند. آنان، مانند دیگر کارگزاران ایرانی، مراتب امارت تا وزارت را پیمودند و نزدیک به دو دهه(314-332ه. )، با خاندان ها و رقیبان سیاسی، از در مصالحه، رقابت و منازعه وارد شدند. این مقاله، می کوشد تا راهبرد بریدیان را در صلح، و فراخوانی آل بویه به اهواز، و تشویق آنان به تسلط بر بغداد - که زمینه ساز اعتلای ایرانیان و تشیع گردید- مورد مطالعه و ارزیابی قرار دهد.

بستکیه محله ای است در شرق شهر دبی که در حدود سال 1308 ق/1890 م، پس از مهاجرت تجار ایرانی به آنجا تاسیس شده است. این محله در امتداد آبراهه (خوردبی) به طول تقریبی 300 متر و با عرض 100 متر واقع شده است. محله بستکیه به خاطر بادگیرها، درهای چوبی کنده کاری شده، گچ بری های زیبا و چشم نواز از معروفترین اماکن جلب گردشگران و محل دیدار مهمانان رسمی در دبی بوده است. این مکان هم اکنون به یکی از محل های گردشگری و توریستی شهر دبی تبدیل شده است. محله بستکیه به دست استادان معمار بستکی و به منظور زندگی و سکونت تجار بستکی و نواحی اطراف آن در شهر ساخته شده است. به طوری که هم اکنون به عنوان قسمتی از تاریخ و فرهنگ دبی و کشور امارات خودنمایی می کند. این اثر تاریخی درسال 1379 ش /2000 م. درسازمان یونسکو به ثبت رسیده است. این پژوهش برآن است تا با نگاهی علمی و با استناد به منابع معتبر فارسی و عربی، دلایل مهاجرت تجار بستکی و نواحی اطراف آن به البستکیه را بیان کند و تاثیرات آن ها را در شکل گیری و رونق تجاری بستکیه مورد بررسی قرار دهد. پژوهش حاضر به روش علمی تاریخی و با استفاده از تکنیک های کتابخانه ای و میدانی انجام گرفته است. در این پژوهش فرض بر این است که مهاجرت تجار ایرانی (بستکی) به بستکیه به خاطر توان اقتصادی آنان و افزایش انباشت سرمایه و بهره وری بیشتر اقتصادی صورت گرفته است.

هنر موسیقی که به جرات می توان آن را یکی ار شاخص ترین شناسه های فرهنگی مردمان یک منطقه معرفی کرد در قوچان جایگاهی بزرگ و ریشه ای سترگ دارد این سرزمین که در درازنای تاریخ محل حضور و عبور اقوام و طوایف گوناگونی از قبیل تات ها، کردها، ترک ها و ترکمن ها بوده یکی از غنی ترین مناطق موسیقیایی ایران زمین شمرده می شود. این موسیقی برآیند همزیستی مسالمت آمیز اقوام مختلف ساکن در مناطق شمال شرقی ایران بوده و امروزه تحت عنوان «موسیقی مقامی شمال خراسان» آوازه دارد. با بررسی ابعاد مختلف این هنر اصیل می توان گوشه های ناشناخته ی زندگانی مردم این منطقه را- که از نظر منابع مکتوب به ویژه در زمینه های تمدنی و فرهنگی بسیار کم بضاعت است- روشن ساخت. علاوه بر این، مطالعه و تحقیق در موسیقی مقامی قوچان می تواند راهگشای مطالعات مختلف تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و مردم شناسی باشد. یکی از جنبه های این مطالعه و تحقیق، بررسی بازتاب تاریخ در نواها و آهنگ های مختلف موسیقی محلی قوچان است که موضوع مورد توجه در مقاله ی حاضر است. در این نوشتار تلاش می شود تا برخی زمینه های تاریخی، سیاسی و اجتماعی و در مجموع فلسفه ی پیدایی بعضی از مقام ها و آهنگ های موسیقی مقامی قوچان از قبیل: گرایلی، درگز، الله مزاره، رشید خان، لی یاری، شجاع الدوله (سر کار جان)، پری جان، مرجان دختر کرد، سردار عوض خان و... مورد توجه قرار گیرد. روش تحقیق در این نوشتار بر مبنای روش کتابخانه ای و نیز تحقیقات میدانی و استفاده از تاریخ شفاهی می باشد.

جغرافیا بعنوان علم شناخت زمین، اگرچه توسط مسلمانان ابداع نشده اما با ظهور عصر ترجمه و آشنایی مسلمانان با این دانش، تحولات زیادی در آن ایجاد کردند. یکی از شعبه های جغرافیا سفرنامه ها است که دربر دارنده ی داده های جغرافیایی، تاریخی، فرهنگی، اجتماعی می باشد. بنابراین مفیدترین روش برای تبیین و تحلیل دوره های تاریخی بشر محسوب می شود. سندی درباره ی سفرنامه ی اسلامی در عصر اموی وجود ندارد و شاید به احتمال بسیار ضعیف عباسیان این آثار را محو کرده باشد، اما واقعیت این است که مسلمانان در این دوره با این معرفت و سبک نگارش آشنایی نداشتند. عباسیان همزمان با گسترش مرزهای اسلام و اراده برای کنترل و نظارت بر شهرها به سبب جزیه، خراج، مالیات و از سوی دیگر پیدایش بیت الحکمه و ترجمه ی کتاب های جغرافیایی، به تدوین و ثبت این آثار ارجمند وگرانبها اقدام کردند و در این زمینه می توان به فعالیتهای علمی و سیاسی خلیفه الواثق بالله و المقتدر بالله اشاره نمود. آنچه در این مقاله خواهد آمد، توجه به بُعد دیداری و مشاهده ای سفرنامه ها و بررسی آنها با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی می باشد.