درخت حوزه‌های تخصصی

براساس الگوی جامعه شناسی دین عامه، که از تحقیقات جامعه شناسی دینی ماکس وبر ریشه می گیرد، می توان مولفه هایی همانند عقاید التقاطی، اولویت دین زندگی شده بر دین توصیه شده، اسطوره گرایی و اعتقاد به منجی زمینی را در باورهای توده های مردم جستجو کرد. در یک تحلیل تاریخی ـ جامعه شناختی، می توان پی برد که نمود این مولفه های دینی در افکار مذهبی توده های مردم، یعنی عنصر اصلی جنبش سیاه جامگان، بیش از این که ناشی از نوع دینِ لایه های پایین جامعه ی ایران آن عصر باشد، نشات یافته از شرایط سیاسی ـ اجتماعی آن عصر است، که با آغاز هجوم عرب و برخورد دو فرهنگ، دو نژاد و دو دین (نسبتا مشابه) دوره گذاری را ایجاد کرد که سبب تغییرات اجتماعی پردامنه ای شد. اگر نهضت شعوبیه را در دو قالب کلی تند (نظامی) و ملایم (سیاسی ـ فرهنگی) قرار دهیم، مبارزات اقشار پایین جامعه در دوره ی مورد نظر را می توان در جبهه ی شعوبیه ی تند قرار داد و کنش آن ها، نه از سر دلتنگی برای ساسانیان و دفاع از هویت ایرانی، بلکه نوعی مبارزه منفی در برابر حاملان غیر راستین دین اسلام بود. در واقع، بیرق داران مبارزات اجتماعی، اقتصادی، آموزه های مزدک را در دین اسلام جستجو می کردند، و در تعبیری جدید می توان چنین پنداشت که آموزه های دین مبین اسلام، خود بزرگ ترین موجد این جنبش ها بود.

مقاله حاضر در پی تبیین چگونگی و چرایی نگاه سفرنامه نویسان اروپایی به مقوله محرم در دوره قاجاریه می باشد.اساساً بررسی نظرات و دیدگاه های سیاحان اروپایی به پدیده های جهان شرق در این مقطع زمانی در چهارچوب مقوله ای به نام شرق شناسی قرار می گیرد. بنابراین براساس اندیشه شرق شناسی، اروپائیان هر پدیده ای را که در میان مردمان دیگر سرزمین ها می شناختند، بلافاصله با میراث تاریخی خویش می سنجیدند و با معیارهای خود آن پدیده را ارزیابی و چه بسا پست و نازل محسوب می کردند. هر چند نگارنده در این پژوهش قائل به انکار کلی بحث شرق شناسی نمی باشد و در مواردی این نوع نگاه را در بحث شناخت واقعی شرق مفید می داند. مقاله با استفاده از شیوه کتابخانه ای و مراجعه به سفرنامه های اروپائیان و با روش توصیفی – تحلیلی به بررسی و نقد دیدگاه های سفرنامه نویسان به پدیده محرم پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که در یک برآیند کلی ویژگی های مانند سطحی نگری، اروپامحوری، نگاه از بالا و استعماری که بربیشتر دیدگاه های سفرنامه نویسان اروپائیان حاکم بوده است؛ باعث شده است سفرنامه نویسان اروپایی دنیای شرق و در اینجا به طور خاص محرم را وارونه و دور از واقعیت نشان دهند. آنهاکارکردهای چندگانه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی محرم را نادیده گرفته و تنها نقاط ضعف آن را بزرگنمایی کرده اند. این نکته هم به جا می نماید که با وجود این نمی توان سهم این سفرنامه ها در شناخت بعضی از جنبه های محرم در این دوره را نادیده گرفت.

اهداف پژوهش : هدف اصلی پژوهش حاضر، آگاهی از وضعیت نمایه­سازی منابع دیداری-شنیداری در مراکز آرشیوی شهر تهران و بررسی کارآیی آن از دیدگاه کاربران است. روش/رویکرد پژوهش : پژوهش حاضر، به روش پیمایشی تحلیلی انجام شده و جامعه مورد مطالعه شامل دو گروه است:1)­نمایه­سازان مراکز آرشیوی دیداری-شنیداری شهر تهران که به روش سرشماری انتخاب شده و جمعاً 55 نفر هستند، و2) کاربران مراجعه­کننده به این مراکز در مدت یک ماه که 71 نفر هستند. برای گردآوری اطلاعات از دو پرسشنامه مجزا برای نمایه­سازان و کاربران استفاده شد و نتایج به­دست آمده به کمک آمار توصیفی واستنباطی و نرم­افزار اس. پی. اس. اس. تجزیه و تحلیل شد. یافته­های پژوهش : آشنایی بیش از نیمی از نمایه­سازان با اصول نمایه­سازی در (حد مطلوب)است. اما آشنایی آنها با واژگان و زبان تخصصی کاربرانشان کمتر از (حد مطلوب)است. همچنین، ابزارهای استانداردسازی، به­طور کامل، پاسخگوی نیازهای نمایه­سازان نیست. کاربران خواستار ارتقای قابلیت­های جست­وجو در نرم­افزار و همخوانی نمایه­ها با واژگان تخصصی خود هستند. بین استفاده از نمایه­ها در مراکز مختلف از دید نمایه­سازان و کاربران تفاوت معنا­داری وجود ندارد. نتیجه­گیری :فرضیه پژوهش، مبنی بر وجود تفاوت معنا­دار بین میانگین میزان استفاده از نمایه­ها در مراکز مورد بررسی تایید نشد .فرضیه پژوهش، مبنی بر وجود تفاوت میان نظر کاربران و نمایه­سازان درباره کارآیی نمایه­ها تایید ­شد.طبق فرضیه پژوهش، بین وضعیت نمایه­سازی منابع دیداری­-شنیداری در مراکز آرشیوی و کارآیی این خدمات از دید کاربران رابطه معنا­داری وجود دارد و هر چه این وضعیت مطلوب­تر باشد کارآیی نمایه­ها نیز از دید کاربران بیشتر می­شود . مشکلاتی اعم از نبود ابزار مناسب نمایه­سازی ، نبود خط مشی مدون، و عدم تناسب حجم کار با تعداد نیروی انسانی در روند نمایه­سازی منابع دیداری­-شنیداری وجود دارد که موجب بروز کاستی­هایی در کیفیت نمایه­ها می­شود.

میرزا طالب خان اردوبادی، یکی از چهره های سیاسی و دیوانی عصر صفویه است که در زمان شاه عباس اول و شاه صفی به مقام وزارت عظمی منصوب شد. شواهد و مستندات تاریخی، حاکی از آن است که دستگاه دیوانی در دوران وزارت او، به لحاظ مالی و نظارت بر عملکرد کارگزاران، دچار آشفتگی شد؛ تا جائی که این شرایط، در دور نخست، منجر به عزل او از منصب وزارت، و در مرحله دوم، منجر به قتل او - توسط شاه صفی- گردید. پژوهش حاضر، حول محور این پرسش سامان یافته است که: شرایط اجتماعی و سیاسی دوران حیات میرزا طالب خان، چه تأثیری در شکل گیری شخصیت و فعالیت های او در مسند وزارت داشت؟ یافته های تحقیق، نشان می دهد که طالب خان، فاقد هرگونه استعداد کافی و شایستگی لازم برای احراز مقام وزارت بود. اما ارتقاء وی به وزارت، صرف نظر از نسبتی که با خاندان خواجه نصیرالدین طوسی و وزیر بزرگی چون میرزا حاتم بیگ داشت؛ بیشتر، متأثر از شرایطی بود که زمام دارانی با خصوصیات فکری شاه عباس اول و شاه صفی، در آن حکمفرما بودند.

در میان فلاسفه و مورخان اسلامی، ابن خلدون فیلسوف، مورخ و جامعه شناس مسلمان تونسی قرن هشتم هجری شخصیتی است که تلاش کرد فلسفه و تاریخ را در پرتو قرآن تبیین و تفسیر کند. از نظر وی عقل از درک و فهم بسیاری از صفات الهی، توحید، مسائل فلسفه الهی و مابعدالطبیعه قاصر است. وی در عین نفی عقلانیت مطلق، عقلانیت تاریخی را جایگزین آن می کند و از این رو فلسفه او تبدیل به فلسفه تاریخ می شود. ابن خلدون با رد نظرات سه گانه مطرح «ذات گرایی پیشینی» ارسطو و پیروانش، و «نومینالیزم خدامحور» اشاعره و «نومینالیزم انسان محور» عصر مدرن، نظرگاه جدیدی به نام «ذات گرایی پسینی» ابداع می کند و در پارادیم ابداعی خود، «علم عمران» را پیشنهاد می کند که معنا و مفهوم و جایگاهی ممتاز در تفکرات این فیلسوف برجسته مسلمان دارد. مقاله حاضر با روش کتابخانه ای و رویکرد توصیفی و تحلیلی انجام شده و با تبیین و تحلیل موضوعات فوق الذکر به صورت مبسوط و مستدل و با تکیه بر آثار وی (مقدمه و العبر)، نشان می دهد که ابن خلدون اولین فیلسوف و مورخی است که توفیق یافته بحث های فلسفی و نظریات خود را در پرتو قرآنبه صورت وسیع و ساختارمند در درک و فهم تاریخ و فلسفه تاریخ به کار گیرد.

توجه به مفهوم ارتباطات سنتی و پژوهش دربارة نقش آن در تحولات اجتماعی ـ سیاسی شیعه می تواند، ضمن بازشناسی هویت اجتماعی شیعه، ما را به شناخت عمیق تر ابزارهای ارتباطی سنتی و کارکردها و قابلیت های آن در جوامعی با فرهنگ شفاهی، به ویژه جامعة ایران، رهنمون سازد. این مقاله می کوشد با توجه به منابع و مآخذ حوزة فرهنگ و ارتباطات، ضمن پرداختن به چگونگی نقش آفرینی و جایگاه ظرفیت های ارتباطات سنتی تاریخ اجتماعی شیعه در جنبش مشروطه، به عرضة تصویری روشن از حضور و نقش کاربردی رسانه های سنتی شیعه در حوزه های اجتماعی بپردازد. با توجه به تأثیر علمای شیعه و مسجد و منبر و بازار و قهوه خانه و مراسم جمعی سنتی مذهبی و دیگر ظرفیت های جامعة شیعی ایران، می توان به اهمیت واکاوی و بازتعریف مفهوم ارتباطات سنتی در حوزة فرهنگ و ارتباطات اسلامی پی برد و دریافت که ارتباطات سنتی، عمیق ترین و ساده ترین نوع ارتباطات، نقش بی بدیلی در فرهنگ شفاهی ایران اسلامی و تحولات اجتماعی ـ سیاسی شیعه دارد.

ساخت و برپایی معابد و ساختمان های عام المنفعه یکی از مهم ترین درون مایه های متون باستانی مناطق خاور نزدیک و خاورمیانه، از جمله رسائل عهد عتیق، است. با بررسی کتاب عزرا، یکی از رسائل عهد عتیق، مشخص می شود که احتمالاً کوروش هخامنشی طی فرمانی به یهودیان اجازه ی بازسازی معبد یهوه در اورشلیم را داده است، اما این فرمان صرفاً «اجازه»ی بازسازی معبد و نه «حمایت» از عملیات عمرانی آن بوده است. پس تصدیق صحت «فرمان» کوروش بدان معنا نیست که کوروش مراقبت و پشتیبانی از ادیان محلی نامتجانس قلمرو خود، از جمله، یهودیت، را بر ذمه گرفته و از عملیات های عمرانی آنان هم چون بازسازی معابدشان حمایت کرده باشد. افزون بر این، هیچ شاهد تاریخی ای هم در دست نیست که از ایمان و اعتقاد راسخ کوروش، یا هر پادشاه دیگر هخامنشی، به یهوه، خدای یهودیان، حمایت کند. بدین ترتیب، برخلاف باور عامه، اسناد تاریخی نشان می دهد که اصولاً هخامنشیان تا اوایل دوران داریوش یکم علاقه ی چندانی به حمایت از بازسازی معبد اورشلیم نشان نداده اند. در مقابل، داده های تاریخی نشان می دهد که داریوش یکم، در راستای تغییر سیاست های هخامنشیان در قبال ایالات، از بازسازی معبد یهودیان حمایت کرده و اجرای آن را عملی ساخته است.

این مقاله با عنوان «پوشش زن در ایران باستان» سعی در بررسی سیر تحول پوشش زن در ایران باستان دارد. آنچه درخواهیم یافت این است که در دوره ماد، هخامنشی و اشکانی یکسانی خاصی در پوشش زنان مشاهده می شود؛ به طوری که نوع پوشش مادها در پوشش چین دار هخامنشیان بروز کرده بود و سپس پوشش زنان اشکانی تحت تأثیر سنن هلنیستی و هخامنشی شکل تازه ای به خود گرفت. اما در دوره ساسانی، این پوشش در طرح های متنوعی شکل گرفت و در طراحی لباس، تأثیر هنر یونان پایان پذیرفته و بازگشت به عصر هخامنشی احیاء شده بود.

تقی ارانی به عنوان یکی از شخصیت های تأثیرگذار در جریان روشنفکری ایرانی بخشی از نیروهای اجتماعی ایران در دوره ی پهلوی را فعال کرد. گروه او متشکل از دانشجویان و افراد تحصیل کرده بود که بعدها به گروه 53 نفر مشهور شدند. اندیشه های او همواره بین طیف های مختلف جریان روشنفکری مورد مناقشه بوده است. مقاله ی حاضر با توصیفی اجمالی از زندگانی و اقدامات سیاسی ـ اجتماعی و فرهنگی ارانی، اجمالاً و به صورت کلی به بخشی از آرا و اندیشه های وی خواهد پرداخت. همچنین نسبتِ این اندیشه ها و شرایط داخلی و خارجی ایران در دوره ی پهلوی اول را بیان و از این باب به سمت نقادی پیش خواهد رفت. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به موضوع مورد نظر پرداخته است. از جمله نتایج حاصل شده از این پژوهش شناخت ریشه های اجتماعی و فکریِ طیف سوسیالیست جریان «چپ» در ایران است.

در حکومت ساسانی که بر پایه دین و شاهی بنا شده بود، روحانیان، مروج و مبلغ دین زرتشت بودند. آن ها بازوی شاهان ساسانی در گردآوری اوستا، اصلاح گاهشماری، تأسیس آتشکده ها، اعزام روحانیان و سرکوب ادیان غیرزرتشتی و بدعت گذاران بودند. معمولاً معتقدند که دستگاه روحانیت ساسانی، از همان آغاز دارای ساختاری تشکیلاتی و نظام مند بوده؛ اما به نظر می رسد روحانیت ساسانی فرایندی درازمدت را برای تشکیلاتی شدن و تمایز میان مقام ها و وظایف پشت سر گذاشته بوده است. نقطه آغاز این فرایند، اقدامات کرتیر بود که باعث حضور پررنگ و مقتدرانه روحانیان و سلسله مراتب آن ها در پادشاهی ساسانی شد و نقطه اوج آن در زمان کواد و خسروانوشیروان بود که موجب شد تشکیلات و سلسله مراتب اداری روحانیت ساسانی شکل نهایی به خود بگیرد. این فرایند و تشکیلات و سازوکار آن، مبتنی بر الگوی قدرت پادشاهی و تابعی از رویدادهای سیاسی، دینی و اجتماعی بود. این مقاله با تکیه بر سنگ نوشته ها، مُهرها و متون پهلوی بازمانده از دوران ساسانی و گزارش های نویسندگان ایرانی و عرب، بر آن است تا به بررسی فرایند شکل گیری سلسله مراتب و تشکیلات روحانیت عصر ساسانی بپردازد

منابع به حسین بن روح نوبختی (د 326 ق/ 938 م) از وابستگان خاندان نوبختی که در نزد شیعیان امامیه به عنوان نایب سوم امام دوازدهم شناخته شده است کمتر پرداخته و یا این که به ابعاد شخصیتی او اشاره نکرده اند. مسئله ای که این مقاله به بررسی آن می پردازد این است که آیا در منابع کهن اعم از نوشته های تاریخی، کلامی و حدیثی شیعه، کتاب های رجال و فرق به نیابت خاص او پرداخته اند یا خیر؟ به نظر می رسد به علت تقیه شدید او و شیعیان در آن زمان، در منابع تاریخی و شیعه معاصر او نیابت حسین بن روح مطرح نشده و تنها پس از مرگش به نیابت او اشاره شده است. برای بررسی فرض مذکور ابتدا مطالبی که در کتاب های تاریخی درباره حسین بن روح در سده های 4 تا 8 هجری مطرح گردیده بررسی شده، سپس منابع حدیثی، کلامی امامیه و تاریخ های مربوط به اهل بیت در همین قرون مورد توجه قرار گرفته، آن گاه به کتاب های رجال و فرق پرداخته شده است.

در عصر ناصری و پیش از مشروطیت ، به دلیل محدودیت های سیاسی و اجتماعی جامعه ایران، مطبوعاتی در خارج از قلمرو جغرافیایی ایران شروع به فعالیت کردند که غالبا""با دقت و با یک دیدگاه انتقادی مسایل و مشکلات جامعه آن روز ایران را مورد بررسی قرار می دادند. یکی از این روزنامه ها، روزنامه اختر بود که فعالیت مطبوعاتی خود را در سال 1292 ه. ق./1876 م. به مدیریت محمد طاهر تبریزی و نویسندگی میرزا مهدی تبریزی مشهور به اختر در اسلامبول شروع کرده و بیش از بیست سال با دقت بسیار مسایل زمان خود را مورد توجه قرار داده است . بررسی و ارزیابی این روزنامه نه تنها به روشن شدن گوشه هایی از تاریخ مشروطیت کمک می کند، بلکه می تواند ما را در شناسایی دقیق تر مسایل جامعه ایران در عصر ناصری رهنمون سازد. در مقاله حاضر سعی شده با بررسی مسایل و موضوعات روزنامه اختر و همچنین تحلیل مواضع و دیدگاه های آن در مورد وضعیت زنان ایرانی در این مقطع زمانی، راهکارهای مناسب جهت بهبود وضعیت زنان و پیشرفت سیاسی و اجتماعی آنان ارایه گردد. بررسی های انجام شده نشان می دهد که روزنامه اختر نه تنها در پرداختن به مسایل و مشکلات زنان در ایران و حتی در جوامع اسلامی پیشگام بوده، بلکه در جهت تحقق اهداف خود مبنی بر ایجاد زمینه ها برای مشارکت زنان ایران در فعالیت های اجتماعی و فرهنگی و حتی سیاسی، راهکارهایی مانند ضرورت تعلیم و تربیت و آموزش زنان، فراهم کردن زمینه ای برای پذیرش فعالیت های زنان در نزد افکار عمومی، ارایه طرح و الگوی مناسب برای زنان ایران، پرداختن به وظایف زنان و....ارایه می دهد.