درخت حوزه‌های تخصصی

با مرگ مظفرالدین شاه قاجار در 24 ذیقعده 1324 ق./ 18 دی 1285 ش.، ده روز پس از امضای قانون اساسی، پسرش محمدعلی میرزا، 1 به جای او به تخت نشست. او، در زمان ولیعهدی با مشروطه خواهان همداستان شده و سوگند وفاداری نسبت به نظام مشروطه یاد کرده و متن قانون اساسی را امضا کرده بود. البته این، نه از آن رو بود که مشروطه را پذیرفته بود، بلکه تنها راه رسیدن به تاج و تخت بود. کما این که در مراسم تاجگذاری نیت باطنی خود را درباب مشروطه نشان داد و در آن مراسم، از کلیه وزیران، سفیران، نمایندگان سیاسی خارجی، علما، اعیان و اشراف دعوت به عمل آورد، ولی از نمایندگان مجلس شورای ملی کسی در مراسم حضور نداشت (تنها عدها ی از نمایندگان، از منزلت طبقاتی از جمله اعیان و اشراف و مالکان و احتمالاً از شاهزادگان مدعو بودند). از همین جا بود که عدها ی از مشروطه خواهان، به دشمنی او با مجلس پیب ردند. آغاز سلطنت محمدعلی شاه را، باید آغاز مبارزه میان مشروطه خواهان و عوامل استبداد دانست. وی، از همان ابتدا به فکر برانداختن مجلس و مشروطه بود. او، این مفهوم را قبول نداشت که با کسانی به عنوان نماینده مردم گفتگو کنند. در دوران پادشاهی، بارها به مخالفت با مشروطه و مشروطه خواهان برخاست و باز، ناچار شد از درِ مسالمت و آشتی درآید. ولی این ترفندها نهایتاً ثمری نداشت و مشروطه خواهان و مجاهدان را مصمم به کنار گذاشتن او از تاج و تخت کرد. با فتح تهران و پناهنده شدن محمدعلی شاه به سفارت روس، سرانجام وی از ایران خارج و به روسیه رفت. البته علاقه بی حد محمدعلی میرزا به تاج و تخت و حمایت روس ها از او، باعث بازگشت مجددش به ایران شد. در این مقاله، در بازخوانی اسناد موجود در آرشیو ملی ایران، مسائل مربوط به خروج وی از ایران و بازگشتنش را بررسی می کنیم.

اصلاخ خطّ دنیای اسلام یا تغییر آن از مسائل موضوع توجه اندیشمندان ایران دوره ی ناصری بود. آن ها دشواری های خط جهان اسلام را یکی از عوامل عقب ماندگی مسلمانان می دانستند و اصلاح یا تغییر آن را برای نیل به ترقی ضروری می شمردند. میرزا ملکم خان ناظم الدوله از برجسته ترین نمایندگان جنبش اصلاح خط در دوره ی ناصری بود که در چند اثر به مسئله ی خط جهان اسلام پرداخته و تأثیر دشواری های خط دنیای اسلام را برای ترقی مسلمانان ارزیابی کرده است. این مقاله ضمن بررسی نظر ملکم درباره ی دشواری خط جهان اسلام و ارتباط آن با عقب ماندگی و ترقی مسلمانان، قصد دارد به روش تحقیق تاریخی و با استفاده از آثار این اندیشمند و منابع دست اول عصر به این مسئله پاسخ دهد که ملکم و همفکران او تا چه حد در افکارشان درباره ی ارتباط خط و ترقی مسلمانان محق بودند.

این مقاله می کوشد در چارچوب الگوهای روش شناختی و معرفت شناختی تاریخ نگاری اسلامی، واقعه ی ذوقار و ارتباط آن را با نبردهای ایران و اعراب در متون تاریخ نگاری اسلامی واکاوی کند.فرضیه ی مقاله این است که تبدیل واقعه ی ذوقار به نماد انتصاب عرب از عجم و هم زمانی آن با بعثت پیامبر در سنت تاریخ نگاری ایرانی اسلامی، بر پیش فرض مورخان اسلامی و دیدگاه آن ها درباره ی رویدادهای تاریخی در قالب یک طرح انداموار و پیوستاری بنا شده است. در اندیشه ی تاریخ نگاری اسلامی، واقعه ی ذوقار در چارچوبی مبتنی بر توالی چند رویداد مهم و در جهت تحقق رویدادی بس بزرگ تر، که آبستن رخدادهای مهم سیاسی و دینی بوده، تبیین شده است.این رویکردِ مورخان اسلامی به واقعه ی ذوقار، بیش از هر چیز، بازتاب دهنده ی نیازهای عصر راویان و مورخان در جهت دهی به عمل سیاسی و ذهنیت فرهنگی مخاطبانشان است.

یکی از نکات چشمگیر در منابع تاریخ اسلام، آمار و ارقام فراوان در زمینه های گوناگون است. این آمار موضوعات زیادی، مانند شمارگان سپاهیان، تلفات انسانی و مالی جنگ ها و درگیری ها، خسارت های ناشی از حوادث طبیعی، اعم از سیل، زلزله و بیماری های فراگیر و نیز اموال، درآمدها، هزینه ها و دارایی های حکومت ها و افراد را در برمی گیرد. با توجه به فقدان آمارگیری و عدم امکان سرشماری دقیق در قرون نخستین اسلامی و حتی دشوار و گاه ناممکن بودن تخمین آمار تقریبی در مواردی، چون دارایی های افراد یا خسارت های زلزله، به درستی و دقت بسیاری از این آمار و ارقام نمی توان کاملاً اعتماد کرد. تردید خود مورخان درباره اعداد داده شده، اختلاف شدید میان اعداد مذکور در روایت ها، ناهم خوانی برخی از آمارها با شرایط جغرافیایی، اقتصادی و سیاسی و نیز ناسازگاری آن ها با توانایی های مادّی و معنوی و همچنین استفاده گسترده از اعداد نمادین و رُند، برخی از دلایل نادرستی بسیاری از این آمار و اعداد است. این مقاله میزان درستی و دقّت اعداد و ارقام را در منابع تاریخ اسلام بررسی می کند. منابع مورد استناد در این تحقیق عبارت اند از: تاریخ الیعقوبی؛ الاخبارالطوال؛ تاریخ الرسل و الملوک؛ مروج الذهب و معادن الجوهر؛ تجارب الامم و تعاقب الهمم و الکامل فی التاریخ. این منابع اولاً تأثیر زیادی در سایر آثار و کتب تاریخی داشته اند و ثانیاً بیش از منابع دیگر توجه محققان تاریخ اسلام را به خود جلب کرده اند.

بدون شک یکی از گمنامترین آثار ایران، شهر درون خاک خفته زوزن و مسجد تاریخی آن می باشد. جالب اینجا است که با توجه به ویژگیهای شاخص هنری و دقت نظر و تعمق در تزیینات و ظرافت کاریها معماران این بنا سعی و تلاش فراوانی داشته اند تا بنایی اینچنین محکم و زیبا پای بگیرد که بعد از چندین قرن پایه های دو ایوان بزرگ آن هنوز پا بر جاست. این بنا توسط شخصیت محلی به نام قوام الدین، موید الملک، ابوبکر بن علی زوزنی که از سوی علا الدین محمد بن تکش خوارزمشاه در شهر حکومت می کرد در سالهای بین 600 تا 616 ه.ق. ساخته شده است. معرفی شهر و مسجد معروف آن با تکیه بر ویژگیهای خاص معماری که دارد محور پژوهش حاضر با تکیه بر مستندات باستان شناسی و مطالعات تاریخی را تشکیل می دهد.

در این پژوهش، به مرور اجمالی سیر روابط سیاسی ایران و انگلستان می پردازیم. سپس به بررسی مناسبات فرهنگی دو کشور در عصر قاجار خواهیم پرداخت و طی دو مبحث، از این روابط سخن خواهیم گفت و نقش انگلیسی ها را در این عرصه ارزیابی خواهیم کرد. نخست از نقش آفرینان این روابط در چهار دسته – دیپلمات ها، نظامیان، سیاحان و ایرانگردان و دیگر استادان و پژوهشگران ایران شناس و فارسی دان- یاد خواهد شد. سپس حاصل کار این چهار دسته انگلیسان در قلمرو تاریخ، جغرافیا، تمدن و هنر ایران و زبان و ادب فارسی بررسی می شود و ضمن معرفی پژوهش ها و تحقیقات گوناگون آنان اعم از تألیف و تدوین آثار در این زمینه ها، نقد و تصحیح متون، ترجمه و اقتباس آثار علمی وادبی منظوم و منثور، کاوش ها و کشفیات در آثار تاریخی و ابنیه باستانی و دیگر تلاش های هر چهار دسته نقش آفرینان این عرصه ها، نقش آنان در شناخت و شناسایی و ارتقاء عرصه های گوناگون فرهنگ ایران و نهایتاً تعاملات و روابط فرهنگی دو کشور در طول دوران صد و پنجاه ساله سلطنت قاجارها بر ایران مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

وزارت به عنوان یکی از مهم ترین ارکان دیوانسالاری ایران در تمامی دوره های تاریخی کما بیش از اعتبار و جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است و بسیاری از امور مالی، اداری،قضایی و تشریفاتی کشور توسط دستگاه وزارت حل و فصل می گردید.در نیمه اول حکومت سلسله صفوی بنا به دلایلی چند از جمله قدرت مطلقه و بلامنازع شاهان صفوی،تفوق نیروهای نظامی یا اهل شمشیر برسایر طبقات اجتماعی،کشمکش بین قزلباشان و تاجیکان و ضعیف شدن سنت دیوانسالاری در عهد دوره حکومت های ترکمانان آق قویو نلو و قره قویونلو، باعث تنزل جایگاه و موقعیت وزیر شد. بعد از تثبیت پایه های حکومت صفوی وزیر بار دیگر با عنوان اعتمادالدوله به صحنه مدیریت مملکت باز گشت. بررسی دلایل تنزل جایگاه وزارت در اوایل دوره صفوی موضوع این مقاله می باشد.