درخت حوزه‌های تخصصی

در این مقاله تاریخ مهاجرت گروهی از مردم شیراز به شرق آفریقا که منجر به استقرار دائمی آنان در بخش وسیعی از سواحل و جزایر شرق آفریقا گردید بر پایه مستندات و منابع اصلی و متاخر موجود مورد بررسی قرار گرفته است. از نکات جالب توجه این مبحث بکر بودن موضوع است که تاکنون با وجود اهمیت فراوان آن مورد غفلت دانش پژوهان و محققان داخلی قرار گرفته است. ایرانیان مزبور در طی اقامت دیرینه مدت خویش علاوه بر تغییر چهره سیاسی این منطقه در زمینه مبادلات بازرگانی و گسترش فرهنگ و تمدن ایران در این سرزمین منشا اثرات خیری شدند که نتایج آن با گذشت بیش از یک هزار سال همچنان پابرجای مانده است.

شیخ ابراهیم چهارمین مرشد طریقت صفوی بود که بیست و یک سال رهبری خانقاه اردبیل را بر عهده گرفت. هم زمان با مرشدی او، تیموریان و قراقویونلوها در ایران و آناطولی فرمانروایی می کردند و عثمانیها نیز در صدد تصرف سرزمین هایی بودند که توسط امیر تیمور گورکانی جدا شده بود.در چنین شرایطی بود که شیخ ابراهیم توانست با قدرت معنوی خود و با بذل و بخشش هایش آوازه و شهرتش را تا مناطق دور دست برساند و حتی از پدران خود نیز در این زمینه پیشی گیرد. او در این دوره که جنگ و رقابت بین قراقویونلوها و تیموریان در ایران وجود داشت و آناطولی نیز هم چنان ناآرام بود توانست با دوری جستن از اقدامات نظامی و سازماندهی دستگاه تبلیغاتی خود مریدان زیادی را به خانقاه اردبیل جذب نماید و زمینه را برای فعالیتهای جدید شیخ جنید فراهم سازد.

جشن های 2500 ساله شاهنشاهی، در مهرماه 1350ش برگزار شد. یکی از اصلی ترین اهداف محمّدرضا شاه از برگزاری این جشن ها، کسب مشروعیت برای حکومت خود بود؛ اما حکومت پهلوی در تحریک حس ناسیونالیستی مردم جهت شرکت گسترده در این جشن ها، با وجود تمام تبلیغات خود، تا حدود بسیاری ناکام و عاجز ماند و مردم حضور گسترده ای در جشن ها نداشتند. علاوه بر این، گروه های مختلفی با برگزاری این جشن ها به مخالفت علنی پرداختند. اینکه مخالفان برگزاری این جشن ها در داخل کشور شامل چه گروه هایی بودند و چرا به مخالفت علنی اقدام ورزیدند، مسئله ای است که در این مقاله به آن پرداخته خواهد شد. باید گفت که «روحانیون» و در رأس آن ها امام خمینیv، «دانشجویان» و در رأس آنان دانشجویان دانشگاه تهران، «گروه های چریکی» و «عدّه ای از مردم مبارز»، از جمله گروه هایی بودند که به صورت علنی با جشن ها به مخالفت پرداختند. چهار علّت اصلی این مخالفت ها را می توان این گونه بیان کرد: علت اوّل: اسلام زدایی، از علل اصلی مخالفت روحانیون مذهبی با جشن ها بود. علت دوم: وجود خفقان سیاسی و نبود آزادی های دموکراتیک در نظام شاهنشاهی. این در حالی است که محمدرضا شاه به عنوان رأس هرم قدرت در حکومت پهلوی، پیش از برگزاری جشن ها و نیز در سخنرانی خود به مناسبت افتتاح جشن های 2500 ساله، بارها به رعایت حقوق بشر از سوی کورش هخامنشی اشاره و تأکید کرده بود. علت سوم: خارجی بودن تدارکات این جشن ها؛ تدارکاتی که در صد بسیار بالایی از آن توسط کشور فرانسه فراهم آمده بود. علّت چهارم: وضعیت نامطلوب مردم و جامعه ایران از لحاظ اقتصادی در مقایسه با هزینه های بسیار گزاف جشن ها.

مبانی فرهنگی، تاریخی و تمدنی از مهمترین مولفه های هویت ملی است که موجب تمایز ملت ها و جوامع مختلف از یکدیگر می شود. باستان شناسی به عنوان یکی از شاخه های علم انسان شناسی می تواند نقش مهمی در ارتقای هویت ملی جوامع کنونی ایفا نماید. از سوی دیگر، یکی از مهمترین موضوعاتی که به صور مختلف با تمامی عناصر هویت ملی مرتبط است، آثار باستانی یا آثار مادی برجای مانده از یک ملت خاص با خط و زبان و تاریخ و جغرافیای خاص است که نشان دهنده میزان نبوغ و پشتکار نسل های گذشته و بیانگر قدیمی ترین دوره های شکل گیری روح جمعی و دیرینه بودن هویت ملی است. بنابراین، باستان شناسی در ابعاد مختلف فرهنگی، سیاسی، تاریخی و اجتماعی با مقوله هویت ملی ارتباط پیدا می کند. کشور باستانی ایران به دلیل برخورداری از یک سابقه تاریخی و تمدنی و فرهنگی کهن می تواند به کمک باستان شناسی از استعداد بالای خود در زمینه ارتقای هویت ملی ایرانی یاری گیرد. تحقیق حاضر درصدد اثبات این حقیقت است که باستان شناسی می-تواند به طرق مختلف از جمله تقویت وحدت سیاسی و انسجام ملی، تقویت اراده ملی و روحیه خودباوری و رونق صنعت گردشگری در جهت توسعه اقتصادی کشور، میزان هویت ملی ایرانیان را ارتقا ببخشد.

فرمانروایی دیرپای کاسی ها، که دولت تأثیرگذاری در صحنه آسیای غربی به شمار می رفت، با ثبات ترین امپراتوری در طول تاریخ بابل باستان بود. شواهد به دست آمده از مصر باستان، بیانگر قدرت و نفوذ بین المللی کاسی ها در دوره فرمانروایی شان بر بابل است، اما حکومت آنان به دلیل مشکلات عدیده ی داخلی و حوادثی که در صحنه آسیای غربی باستان اتفاق افتاد، دچار انحطاط و فرسودگی شد. با ضعف حکومت کاسی ها، به ویژه در دوران حکومت کشتیلیاش چهارم (1235ـ1242ق.م)، که قدرت آنان به ضعیف ترین حد خود رسیده بود، میان دو حریف نیرومند آشور و ایلام گرفتار شدند. جنگ های آنان با آشور و لشکرکشی های آشوریان به سرزمین آنان، نیروی نظامی کاسی ها را تحلیل برد، تا این که حکومت طولانی مدت آنان در میان رودان، به دست ایلامیان از هم فرو پاشید. در این مقاله، سعی شده است تا با استفاده از منابع کهن و تحقیقات جدید و با استفاده از شیوه پژوهش های تاریخی، به بررسی عوامل داخلی و خارجی، که منجر به فروپاشی فرمانروایی آنان در حدود 1157ق.م، شد، پرداخته شود.

پیشینه تاریخی تمدن بوشهر به چندین هزار سال قبل از میلاد می­رسد. هنوز دقیقاً نمی­توان گفت که در چه زمانی بوشهردر عرصه تاریخ ظاهر شده وچه قوم ویا تمدنی سنگ بنای نخستین آن را گذارده­اند؛ اما در زمان عیلامی­ها، در حدودی که امروز به بوشهر معروف است، شهری بزرگ و با عظمت بنا شده که «لیان» نام گرفت؛ لیان در زمان عیلامی­ها جزء استان «شیریهوم» بوده که به عنوان بندری اقتصادی مورد توجه عیلامی­ها قرار می­گیرد. یافته­های باستان­شناسی مبین آن است که این بندر علاوه بر اهمیت اقتصادی به لحاظ سیاسی، مذهبی و فرهنگی نیز از اهمیت ویژه­ای برخوردار بوده است.کشف کتیبه­های الهه مقدس «کی.ری.ری.شا» و همچنین، ساخت و تعمیر معابدی در لیان توسط برخی از پادشاهان عیلام در دوره میانه (1450-1120ق.م) شواهدی بر این موضوع می­باشد. شکوفایی این بندر سرانجام، با حمله آشوری­ها و سقوط عیلام نو، به پایان رسید.در این مقاله ضمن بررسی اوضاع اقتصادی و فرهنگی و مذهبی بندر لیان در عصر عیلامی­ها، به شکوفایی فرهنگ و تمدن لیان در این دوره پرداخته خواهد شد.

اسماعیلیان به ویژه شاخه نزاری گروهی از شیعیان بودند که در دوره سلجوقی اوج دوران قدرت نمایی های آن ها بود. این گروه یا فرقه حاصل تجربه های تاریخی سرزمین ماست. می توان گفت روح ایرانیت در این نهضت به طور کامل آشکار است و این نهضت از دو چشمه سیراب می شد: ایرانیت و اسلامیت. عقاید سیاسی آن ها مانند تمام فرقه ها و گروه های منشعب، بر پایه دین است و در میان آن ها امامت از موقعیت سیاسی و مذهبی برخوردار بود. شاید مهم ترین میراث اسماعیلیان نزاری، روح آماده و دمنده ی آن ها برای مبارزه با نهاد های کهنه جامعه، بی عدالتی فرمانروایان با گروه های ضعیف و بی دفاع جامعه باشد. آن ها با روشی نو، منشأ نوعی دگرگونی فرهنگی و اجتماعی و حتی روحی شدند که این خدمات بعد از سقوط آن ها به دیگر گروه های شیعی سپرده شد.

مسجد به عنوان کارآمدترین نهاد عبادی سیاسی در اسلام، با کارکردها و تأثیرات سیاسی و اجتماعی بسیار در جامعه عصر آل بویه (320 - 447 ق)، عملاً به عنوان نهادی تأثیرگذار در ساخت قدرت عمل می کرد. در این میان، کارکردهای اجتماعی مسجد غالباً مثبت و سازنده و در یک عبارت، همگرا و تعاملی بود که خود به رشد و تعالی جامعه ایرانی اسلامی این دوره یاری رساند. در این راستا، پرسش اساسی این است که مهم ترین کارکردهای اجتماعی مسجد در دوره مورد اشاره کدام است؟ بنابراین، توصیف کارکردهای اجتماعی مسجد در عصر مذکور، همراه با بیان علت ها و تبیین چرایی ها و چگونگی ها و در نتیجه شناخت کامل تر از یک تحول تاریخی، مورد توجه بوده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که این بنای الهی با توجه به فقدان دانشگاه به مفهوم امروزی، بار اصلی رشد علمی جامعه را به دوش می کشید. علاوه بر آن، مسجد محل اسکان و سرپناه مستمندان و یا مسافران بود. به لحاظ تبلیغی نیز مسجد در اجتماع عصر بویهی به عنوان مهم ترین کانون اطلاع رسانی حکومتی و مردمی و نیز محل اعتراضات عمومی بسیار مؤثر عمل می کرد. کارکردهای متعدد دیگری چون کارکرد قضایی با نمونه های بسیار از این دوره، همگی بر اهمیت و جایگاه والای این نماد معماری اسلامی در سرنوشت و زندگی مسلمانان دلالت دارد. روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش توصیفی تبیینی و از جنس تبیین های کارکردی است.

آیین عزاداری ماه محرم یکی از مهمترین آیین های مهم مذهبی ملی دوره صفویان است. رسمیت یافتن مذهب تشیع اثنی عشری، شدت گرفتن تمایلات ملی ایرانیان در برابر همسایة قدرتمند عثمانی و بالا رفتن نقش جهانی ایران زمین زمینه ساز گذار از سنتهای کهن عزاداری محرم به سنتهایی نو در عصر صفوی شد. این تحول به نوبه خود آسیبهایی را در قالب و ساختار، محتوا، وجه احساسی، وجه اجتماعی و وجه روحی و روانی عزاداری محرم به دنبال داشت. این نوشتار ضمن برشمردن نمونه هایی از آسیبهای هر یک از این محورها کوشیده است مستند به اطلاعات تاریخی موجود، علل و زمینه های پیدایش این آسیبها را هم جستجو و عرضه کند.

مهم ترین منبع تاریخ و روایات ملی ایرانیان، در درازای هزارهٔ گذشته، نزد مردمان ایران زمین، کتاب ارزشمند شاهنامه فردوسی بوده است. شاهنامه آگاهی های بی مانندی از تاریخ ملی در ایران باستان به دست میدهد. همانگونه که از نام کتاب پیداست، این اثر کارنامه پادشاهان کهن ایرانی است، و خود فردوسی هم در آغاز شاهنامه اشاره به همین نکته دارد: ازین نامور نامهٔ شهریار بمانم به گیتی یکی یادگار با آنکه شاهنامه به بسیاری از گوشه های فرهنگ و تمدن ایرانی پرداخته، اما بیشتر حال و هوای رزمی و پهلوانی دارد. و چنانکه فردوسی خود می گوید، شاهنامه داستان شهریاران و چگونگی جهانداری ایشان است. از آن روی که گاهی این پادشاهان در نبردها شرکت می کردند و ناگزیر می بایست به تن خویش به نبرد تن به تن با دشمنان می پرداختند، پس، در شاهنامه فردوسی می توان به نکاتی دربارهٔ نبردهای تن به تن پادشاهان ایرانی پی برد، که بی گمان در هیچ کتاب دیگری بدین گستردگی و با این جزییات به این گونه نبردها پرداخته نشده است. اما با نگاه به شاهنامه فردوسی و دیگر نوشته ها و آثاری که از نبرد تن به تن پادشاهان ایرانی باز مانده است می توان دانست که پادشاه با هر کسی یا در هر جنگی به نبرد تن به تن نمی پرداخت، شاهنشاه تنها هنگامی که دشمن تاج و تختش را تهدید می کرد و مشروعیت پادشاهیش به خطر می افتاد، و یا اینکه می خواست پادشاهی غاصب و نامشروع را از تخت پادشاهی به زیر افکند و شایستگی خود را برای پادشاهی نشان دهد، به نبرد تن به تن می پرداخت. در اینجا به سه نبرد تن به تن از پادشاهان ایران می پردازیم که هر یک در دوران مختلفی از شاهنامه رخ می دهد، نبرد اول در دوران اساطیری جای می گیرد، دومین نبرد در دوران پهلوانی، و واپسین نبرد نیز در دوران تاریخی شاهنامه جای دارد. در این پژوهش، کوشش خواهد شد با نگاه به شاهنامه فردوسی و دیگر منابع تاریخی، به چگونگی، و جایگاه نبردهای تن به تن پادشاهان باستانی ایران در شاهنامه فردوسی پرداخته شود.

با پیروزی اعراب مسلمان در جنگ نهاوند یزدگرد پادشاه ساسانی دیگر فرصت نیافت نیروهای خود را برای مقابله با مسلمانان سامان بخشد. وی علی رغم دعوت حاکم طبرستان برای پناه گرفتن در آن سرزمین راهی خراسان گردید. خراسان سرزمین بزرگ و همواری بود که راه فرار به سوی ترکان را برای یزدگرد در صورت ضرورت مهیا می ساخت. هم چنین وی درصدد بود با کمک نیروی ترکان در مقابل مسلمانان بایستد. احساس خطر از زنده بودن یزدگرد مسلمانان را با انگیزه بیشتری به فتح خراسان سوق داد. با فتح خراسان مسئله اداره این سرزمین بزرگ به همراه تأمین سپاه برای ادامه فتوحات در سمت نواحی شرقی مقوله مهاجرت قبایل عرب به سمت خراسان را ضروری ساخت. وجود اختلاف در میان قبایل بصره و کوفه حاکمان عراق را در مهاجرت و اسکان قبایل عرب در خراسان راغب می کرد. بسیاری از این قبایل در شهر مرو مستقر شدند تا به عنوان لشگرگاه اسلام نقش مؤثرتری را برای اداره خراسان داشته باشند. اهمیت طبیعت خراسان اگر چه در حضور و استقرار مهاجران عرب به این سرزمین مؤثر بود اما به مرور با تأثیر از فرهنگ ایرانی و آمیختگی بیشتر آنها با مردم خراسان زمینه های ارتباط و پیوستگی آنان با مردم خراسان بیشتر فراهم گردید.

هنگام پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 57، دو جریان سیاسی در خرمشهر فعال بودند. یکی جریان قومی که برای خودمختاری خوزستان تلاش می‌کرد و از حمایت حزب بعث عراق برخوردار بود و دیگر جریان مذهبی و همسو با امام خمینی(ره) و روحانیت. جریان نخست به رهبری آیت‌الله شیخ محمد طاهر‌آل شبیرخاقانی، متشکل از عرب زبانان خوزستان بود و جریان دوم هم عرب زبانان و هم فارسی زبانان خوزستان را دربرمی گرفت.1

با مرگ هولاکوخان مغول در سال 663 هجری قمری ، حکومت ایلخانی در ایران بر سر مسئله انتخاب جانشین با مسائلی چند روبرو گردید. قوریلتای (شورا) که از سنت های مغولان بود در تعیین جانشین هولاکو از اهمیت ویژه ای برخوردار بود . از یک سو تضاد میان عناصر مغولی و دیوانسالاران ایرانی برای انتخاب خان مورد نظر و از سوی دیگر اعمال نظر هر یک در به کرسی نشاندن دیدگاههای خود در امر گزینش خان جدید نقش این شورا را با اهمیت تر می نمود. به قاآنی رسیدن اباقا هر چند از قبل و بنا به توصیه هولاکو صورت گرفت . لیکن در شورای انتخاب وی کمک و معاضدت خاتونها، امیران مغول و نویان ها تاثیری قاطع داشت. همچنانکه در شورای به ایلخانی رسیدن تکودار (سلطان احمد) و مسلمان شدن او نقش خاندان جوینی و کارگزاران ایرانی دیگر مشهود است . این کشمکش ها در موضوع تعیین جانشین خان در عصر ایلخانی قوریلتای را با فراز و نشیب های چندی روبرو نمود. بدین معنا که با قدرت گرفتن هر جریانی این نهاد مشورتی قدرت می یافت و یا ضعیف می شد. در دوره ارغون این نهاد کاملاً در انحصار عناصر مغولی و طرفدارانشان قرار داشت و بدیهی است تصمیمات اتخاذ شده در راستای منافع آنان رقم می خورد. اما از دوره غازان خان و به دنبال مسلمان شدن او و قطع ارتباط دولت ایلخانی با مرکزیت خان بزرگ در چین ، قوریلتای روز به روز ضعیف تر و با تلاش دیوانسالاران ایرانی تا حدودی به شکل و شمایل ایرانی در آمد بطوری که در دوره جانشینان غازان نیز به تدریج این روند ادامه یافت و عاقبت در ایران بدست فراموشی سپرده شد. در تحقیق پیش رو برآنیم تا سیر تحول تاریخی قوریلتای (مجمع مشورتی ) را در دوره ایلخانان با توجه به نقش دیوانسالاران ایرانی مورد کنکاش قرار دهیم .