اسلام و مطالعات اجتماعی

مرجعیت اجتماعی روحانیت، مسئله ای است که ما در این مقاله به بررسی آن می پردازیم، هدف از این تحقیق بازشناسی وضعیت مرجعیت روحانیت در دهه های اخیر است. در این پژوهش پس از مقدمه و تبیین مسئله، در چهار فصل به شاخص ها و چالش های مرجعیت اجتماعی روحانیت، پیامدهای امنیتی آن و ارائه راهبردهای صیانتی پرداخته، سپس نتیجه گرفته ایم که با تحقق انقلاب اسلامی در ایران و انتقال تدریجی از وضعیت سنتی به فضای فراسنتی، روحانیت، گرفتار نوعی «از جا کندگی» شده و به ناچار برخی نقش های پیشین آن موضوعیت خود را از دست داده و در قالب های دیگری تجلی پیدا کرده است. درنتیجه بر اساس یافته های این پژوهش، مرجعیت اجتماعی روحانیت در پاره ای محیط های سنتی کاهش نسبی داشته است؛ و این کاهش نسبی لازمه تحولات عصر مدرنیته است. از امتیازات این تحقیق آن است که؛ در آن، هم از روش کتابخانه ای، هم مصاحبه با صاحب نظران استفاده شده است. منابعی که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته عبارت اند از: کتب و مقالات علمی و تخصصی، ویژه نامه ها و مجلات حوزوی. با توجه به شتاب روزافزون علم و فن آوری و ضرورت حضور دانشِ پژوهش محور در عرصه جهانی، این اثر نه نخستین و نه آخرین پژوهش در این زمینه بوده و طبعاً کاستی هایی نیز خواهد داشت؛ ازاین رو نیازمند دیدگاه های اصلاحی همه اندیشمندان و صاحبان قلم هستیم.

ازآنجاکه عقل به عنوان «اول ما خلق الله» دلیل و حجت برای نشان دادن راه و معنویت حصول مجموعه اى از معارفی که از حقایقى ماوراى عالم مادى و عدالت رعایت حقوق افراد و عطا کردن حق به هر ذی حق است. هدف: این نوشته در جست وجوی نقش مؤلفه های عقلانیت، معنویت و عدالت در جامعه دینی از منظر قرآن کریم است. سؤال: آیا از منظر قرآن کریم با مؤلفه های عقلانیت، معنویت و عدالت و با رابطه تعاملی و تأثیرگذار این عناصر باهم، می توان زمینه برای شکوفایی دستاوردهای آن در مسیر تحقق جامعه دینی با حیات طیبه گام برداشت؟ روش: روش جمع آوری مطالب به صورت کتابخانه ای و روش تحقیق، روش توصیفی- تحلیلی بوده است. یافته ها: در این پژوهش به کمک مبانی فکری دینی و تفکیک عقلانیت واقعی از عقلانیت محض ابزاری و مادی گرایی و معنویت حقیقی با معنویت های کاذب و شبه معنویت ها و عدالت الهی با عدالت قراردادی و منفعت گرا در جامعه دینی بررسی می شود. نتیجه گیری : می توان به این نتیجه رسید که ترسیم جامعه دینی پویا از منظر قرآن کریم با حضور مؤلفه های عقلانیت، معنویت و عدالت با هم حاصل از آموزه های دین مبین اسلام نیاز امروز بشر است و گسترش این مؤلفه ها در جامعه، زمینه برون رفت از بحران ها، مستلزم بازگشت به روش قرآن کریم است.

واژه «ذکر» در قرآن کریم به عنوان یکی از مفاهیم کلیدی، نقشی محوری در هدایت معنوی و تربیت اخلاقی انسان ایفا می کند. ذکر، علاوه بر ایجاد ارتباط عمیق با خداوند، به عنوان ابزاری کارآمد در اصلاح نگرش ها و ارتقای اخلاق اجتماعی معرفی شده است. پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی و تطبیقی و با هدف بررسی تاثیر و نقش ذکر در تقویت و تعالی ارزش های اخلاقی اجتماعی در تلاش است تا تأثیرات این مفهوم قرآنی را بر روابط انسانی و انسجام اجتماعی تبیین نماید. نتایج پژوهش نشان می دهد که ذکر، به عنوان یک فرایند پویا و مستمر، زمینه ساز تعالی اخلاق اجتماعی و جامعه ای اخلاق مدار از طریق پیشگیری از رذایل اخلاقی و فساد اجتماعی (دوری از غفلت، دوری از نسیان، دوری از جهالت)، تقویت تقوا و ترس از نافرمانی الهی، تسکین دل ها و ایجاد آرامش اجتماعی، تقویت روحیه همدلی و تعاون اجتماعی، پاسخگویی به نیازهای اجتماعی و تقویت حس مسئولیت، استقامت و پایداری است و می تواند در جهت شکل دهی هویت اجتماعی و ایجاد جامعه ای آرمانی مبتنی بر ارزش های اخلاقی و معنوی مؤثر باشد.

رابطه میان دانش و ارزش از مباحث عام و دغدغه آمیز درباره علم است. در رهیافت های علمی ناشی از جریان لیبرال ادعا بر این است که احکام اخلاقی نه تنها توان تنظیم کنندگی رفتارهای اجتماعی را ندارد بلکه موجب کژفهمی در مسیر دانش و درک حقایق است؛ زین رو تحلیل مشاهدات باید گرانبار از ارزش ها و توصیه ها باشد. این مهم اما در ادبیات اسلامی مورد تخطئه قرار گرفته و دانش و ارزش در زمره واحدی از کمال در نظام دانایی تلقی شده و توصیه یک زندگی بدون ارزش، یک سبک زندگی سرد و به معنای بی محتوا کردن آن دانسته شده است. مسئله پیوند قضایای توصیفی و تکلیفی که خاستگاهی جهان شناختی داشته و مربوط به نوع جهان بینی انسان ها و تابع درک ما از هستی و انسان است و نقد تک سویه نگری به انسان و هستی از اهداف اصلی این مقاله است که می کوشد ضمن الغاء این تمایزگذاری، ادعای عدم تجانس در علوم اجتماعی که از الزامات نگرش لیبرالیسمی به علم است را به چالش کشیده و سنجه دینی را در مواجهه با این دست از تأملات در روش تحلیلی توصیفی ارائه نماید.

هدف از این پژوهش تبیین مبانیِ معرفتی و فلسفی پدیده ای دینی- فرهنگی به نام «مسلمان فرهنگی» و گسترش آن به حوزه های کاربردی در عرصه فرهنگ جوامعِ مسلمانِ معاصر است. مسئله اصلی پژوهش این است که مسلمان فرهنگی محصول کدام تفکر بوده، خاستگاه آن کجاست و چه پیامدهایی برای جوامع اسلامی خواهد داشت؟ روش پژوهش توصیفی، تحلیلی و انتقادی است. یافته ها حاکی از آن است که مسلمان فرهنگی در میانه هویت های سنتی و مدرن قرار دارد و دارای دو خاستگاه معرفتی و تاریخی است. در خاستگاه نخست، مسلمان فرهنگی به دلیل ویژگی های آن مخصوصاً تنوع دینی، تفاسیر متعدد از یک دین واحد، سیالیت و پویایی دین و شریعت تلطیفی، اشتراکات زیادی با پلورالیسم درون دینی با پشتوانه معرفتی پست مدرنیستی دارد. با این تفاوت که در تفسیر اسلام نزد مسلمان فرهنگی، تأکید بر زمینه های فرهنگی یک جامعه یا گروه؛ و در پلورالیسم دینی تأکید بر تجربه دینی و عقلانیت افراد است اما هر دو منتج به نسبی انگاری و پوچ انگاری هستند. در خاستگاه دوم، مسلمان فرهنگی، شکل انحرافی اسلام راستین است که مسلمانان و جوامع اسلامی، همواره در طول تاریخ اسلام و نه لزوماً در عصر حاضر، در آن گرفتار بوده اند. نتیجه آنکه به رغم اینکه مسلمان فرهنگی مبتلابه تاریخ اسلام بوده است اما با ظهور پست مدرنیسم و پلورالیسم با قوت و شدت بیشتری در تار و پود فرهنگ جوامع اسلامی معاصر رسوخ کرده، توسعه یافته و درنتیجه مشکلات ناشی از آن، بالأخص عدم انسجام اجتماعی نیز مضاعف شده است. فهم این مطلب می تواند امکانی را برای نظریه پردازان و فعالان حوزه مطالعات اجتماعی- فرهنگی در جوامع مسلمان جهت ارائه راهکارهایی به منظور پیشگیری از مشکلات اجتماعی این پدیده، فراهم سازد.

در وضعیت جاری ِجامعه ایران، در تبلیغ دینی و تعاملات آن با حوزه های گوناگون اجتماعی، چالش های متعددی را می توان مشاهده کرد که توجه به آن ها حائز اهمیت است. این پژوهش با هدف اصلی شناخت آسیب ها و مسائل جاری تبلیغ دینی در حوزه های علمیه انجام گرفته است. روش انجام پژوهش از نوع ترکیب روش های کیفی و کمی و جمع آوری اطلاعات از طریق تکمیل پرسشنامه نهائی در بین 73 نفر از نخبگان امور تبلیغی حوزه علمیه مشهد انجام شده است. یافته های تحقیق در شش مقوله اصلی تبلیغ دینی و به تفکیک گروه های نخبگی ارائه شده است که پس از تجمیع همه آن ها مسائل تخصصی نبودن تبلیغ و بی توجهی به تقویت خِرَدگرائی و عقلانیت دینی به عنوان مهم ترین مسائل فعلی حوزه تبلیغ دینی معرفی شده است. متناسب با نتایج تحقیق نیز برخی پیشنهادهای اجرائی نیز ارائه شده است که به خصوص بر توسعه و تنوع بخشی تحقیقات مشابه و انجام مطالعه طولی این موضوع در بازه های زمانی خاص تأکید شده است.

کودکان و دانش آموزان هر جامعه ای، پایه و اساس آن جامعه بوده و به همین خاطر، تربیت این آینده سازان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. یکی از راه هایی که دشمنان برای تسلط برآحاد جامعه به ویژه دانش آموزان در پیش گرفته اند ایجاد جنگ های شناختی می باشد. آن ها سعی می کنند با به دست آوردن قلوب و اذهان آن ها، مانع تصمیم گیری های درست آن ها شوند. هدف از پژوهش حاضر، پیامدهای این مسئله و راهبردهای مقابله با آن می باشد. روش تحقیق در این پژوهش به صورت توصیفی و تحلیلی بوده است. نحوه انجام پژوهش کیفی بوده و یافته های تحقیق حاکی از این است که جنگ شناختی با تغییر در نوع تفکر، هراس آفرینی و ایجاد یاس و ناامیدی در اذهان دانش آموزان باعث تغییر در هویت شدن آنان شده و با مشغول کردن در فضای مجازی، افت شدید تحصیلی را سبب می شوند. در این راستا، مقام معظم رهبری با تدوین بیانیه گام دوم انقلاب راهبردهایی را برای مقابله با پیامدهای جنگ شناختی بیان فرموده اند. افزایش بینش و بصیرت در دانش آموزان، تقویت سواد رسانه ای آنان، تعمیق معنویت و بارورسازی ایمان و نیز ترویج سبک زندگی اسلامی و اقناع سازی آن ها از مهم ترین راهکارهای اشاره شده در این بیانیه می باشد.

مسجد به عنوان نماد دین مبین اسلام و تجلی گاه هویت شهر ایرانی- اسلامی نه تنها محلی برای عبادت بلکه سنگری برای ترویج اسلام و دفاع از حریم عقیده و بستری برای انسان سازی است. هدف پژوهش حاضر تبیین نقش مساجد بر پایداری اجتماعی شهر خرم آباد است. رویکرد پژوهش کیفی و مبتنی بر تحلیل تم است. جامعه آماری پژوهش را دین پژوهان و کارشناسان شهرسازی تشکیل داده اند. روش نمونه گیری به صورت هدفمند یا (گلوله برفی) است. ابزار اصلی گردآوری اطلاعات و داده ها، مصاحبه نیمه ساختاریافته و برای کدگذاری و پردازش داده ها از محیط نرم افزار ATLAS.ti بهره گرفته شده است. نتایج پژوهش نشان داد که مساجد به عنوان کانون شهرهای اسلامی در صورت داشتن یک برنامه ریزی منسجم می توانند زمینه پایداری اجتماعی شهر خرم آباد را فراهم کنند. همچنین نتایج تحقیق نشان داد که مسائلی مانند، کمبود بودجه، وجود هیئت امنای ضعیف، نگاه تک بعدی به مساجد، سنتی بودن برنامه ها و مدیریت ضعیف از مهم ترین چالش ها و دلایلی است که عدم استقبال کم شهروندان از مساجد را به دنبال داشته است.