پژوهشنامه تأویلات قرآنی

در میان مباحث مختلف علوم قرآنی، بحث از رویکردهای تفسیری و دیدگاه های مفسران ازجایگاه ویژه ای برخوردار است . دو رویکرد عقل گرایی و نص گرایی به طور خاص در فرآیند تاویل و تفسیر معانی ومفاهیم قرآن نقش اساسی ایفا می کنند. پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی و با رویکرد کتابخانه ای به بررسی دیدگاه های عقل گرایی و نص گرایی در فهم معانی قرآن پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که ملاصدرا به عنوان یکی از برجسته ترین اندیشمندان عقل گرای مسلمان، دیدگاه خاصی در شناخت قرآن دارد و معتقد است که شریعت و اصول عقلی از هم جداشدنی نیستند. وی عقل را در فهم قرآن ضروری می داند و به تاویل فلسفی و برهانی آیات تأکید می کند. در مقابل، مفسران نص گرا بر ظاهر نصوص دینی در تفسیر و تاویل آیات تأکید دارند و هیچ جایی برای دخالت عقل در تشخیص مراد خداوند قائل نیستند. این دیدگاه ها در نهایت به تأثیرات متفاوتی در نحوه تفسیر و تاویل قرآن منجر می شود.

تاویل از اموری است که با تاریخ عقیده و تفکر مسلمانان آمیخته شده و کمتر مفسری را می شود یافت که در بررسی آیات قرآن، اقدام به تاویل برخی از آنان ننموده باشد. از جمله این آیات که اغلب مفسران اقدام به تاویل آن نموده اند، آیه 75 سوره ص است.اما این ناویلات که جدای از خاستگاه فکری آنان، گوناگون است، نوعا عاری از هرگونه شواهد می باشد؛ لذا مساله مورد پژوهش این است که تاویلات مفسران پیرامون یَدَیَّ در آیه 75 سوره ص چگونه است؟ روش تحقیق بصورت توصیفی- تحلیلی و کتابخانه یی می باشد. نتائج تحقیق گویای این است که مفسران تاویلات گوناگونی از قبیل نهایت اهتمام و توجه، تشریف و تعظیم، قدرت و قدرت اضافی و نور محمدی و نور سیاه ابلیسی پیرامون آیه بیان نموده اند ارزیابی دیدگاه مفسران بیانگر این است که تاویلات مفسران بدون در نظر گرفتن شواهد زبانی سوره از جمله مساله سیاق است؛ زیرا در برخی از آیات این سوره از جمله در آیاتی که به خلقت و تسخیر اشاره شده است، شاهدی براین مطلب است که هدف خداوند از این آیات بیشتر بیان خلقت می-باشد نه کیفیت خلقت. نقد دیگر بر تاویلات، عدم در نظر گرفتن عرف زبان عربی است؛ زیرا تاویلت ارایه شده باید در راستای قواعد زبان بوده و از لحاظ دلالی باید در مطابقت با آن باشد

این مقاله با تمرکز بر جایگاه انسان در نظام تأویلی آیت الله جوادی آملی، به تبیین مفهومی و تحلیل نظری تأویلات قرآنی در باب هویت، فطرت و غایت انسانی می پردازد. هدف اصلی، بررسی نحوه صورت بندی انسان شناسی قرآنی در پرتو مبانی حکمت متعالیه، عرفان اسلامی و اصول تفسیر تأویلی است. مقاله با اتخاذ رویکردی تحلیلی و مفهومی، به بازسازی دستگاه فکری جوادی آملی در حوزه تأویل می پردازد و ضمن تحلیل مفاهیمی چون خلافت الهی، عقل قدسی، فطرت توحیدی و حرکت جوهری، انسان را نه تنها به مثابه مفسر قرآن، بلکه به عنوان محور تأویل معرفی می کند. ویژگی تأویل در اندیشه ایشان، بر تعامل عقل، شهود، و سلوک باطنی استوار است که در پیوندی وثیق با مبانی هستی شناختی و معرفت شناختی، ساختار انسان شناختی تأویلات قرآنی را سامان می دهد. دستاورد مقاله در برجسته سازی نقش انسان کامل به مثابه آیینه اسماء و واسطه تجلی حق، بازخوانی تأویلی از انسان به مثابه خلیفه الله و ارائه الگویی وحدت گرا از فهم باطنی قرآن است. یافته های این مطالعه زمینه ای برای توسعه نظام انسان شناسی تأویلی در الهیات اسلامی معاصر فراهم می آورد

آیات قرآنی و روایات اسلامی، از طرف اشاعره، معتزله و امامیه، مبنای برداشت های متفاوت کلامی و عرفانی بوده اند. یکی از مباحث مهم محل اختلاف نحله های گوناگون، چگونگی رؤیت خداوند است. اینکه خداوند به حس قابل رؤیت است یا به شهود، موضوع مقالات و کتاب های بسیاری در آثار محققان بوده است. مسئله خاص پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل کلامی و تاویلی آیات قرآنی با محوریت مبانی موجود در نهج البلاغه و مثنوی معنوی می باشد. این مقاله با روش تحلیلی تطبیقی، ضمن بیان نظرات اشاعره و معتزله، در پی یافتن پاسخ این سوال است که در فهم و تاویل آیات قرآنی، نظر مولانا به کدام نوع رؤیت (حسی یا شهودی) در آثارش نزدیک تر است و سپس با رجوع به آموزه های نهج البلاغه، نقاط اشتراک و افتراق تحلیل گردد. تفاوت این پژوهش با مطالعات پیشین، پرداختن به آثار مولانا و نهج البلاغه و تطبیق با یکدیگر است. نتیجه این پژوهش نشان می دهد امام علی علیه السلام در نهج البلاغه ضمن رد رؤیت بصری، شهود قلبی را به عنوان مسیر شناخت خداوند مورد تأکید قرار می دهد. مولوی، علی رغم گرایش کلامی به اشاعره، از رؤیت حسی خداوند فاصله گرفته و شهود قلبی را نیز به عنوان ابزار شناخت خداوند تأیید می کند؛اما در آخرت، نحوه مواجهه با خداوند هم به صورت حسی و هم شهودی از آثار مولانا قابل برداشت است که به دلیل صراحت برخی ابیات بر شهود قلبی باید ابیات دال بر شهود حسی را تاویل نمود.

رشد تجربه گرایی در دوران معاصر، موجب گسترش آن به همه ابعاد هستی گردید و علم تجربی که کارکرد آن بررسی امور طبیعی بود؛ به اظهار نظر در امور غیرحسی واداشت. برخی از نواندیشان ایرانی نیز با تأسی از چنین نگرشی به تأویل علمی از امور خارق العاده قرآن پرداختند. از آنجا که چنین نگاهی؛ امور خارق العاده را از جنبه غیبی و خارق العاده تهی و به امری طبیعی تبدیل می نماید، تحقیق حاضردر صدد برآمد با روش توصیفی تحلیلی از نوع کتاب خانه ای به تبیین این مسئله بپردازد که تأویل علمی از امور خارق العاده در ایران معاصرشامل چه مواردی بوده و این گونه تأویل ها از جهت صحت و سقم چگونه ارزیابی می شوند؟ طبق یافته های تحقیق شکافته شدن دریا به جزر و مد، جاری شدن چشمه با عصای موسی به اعمال میکانیکی، ید بیضاء به رادیواکتیو، واقع شدن کوه به شیب آن، زنده کردن مرده به دست عیسی به عالم شدن جاهل، نمله به قبیله ای از انسان ، عفریت به رنگین پوستان، هدهد به خبررسان، ابابیل به بیماری آبله و معراج پیامبر به سفرهای کیهانی تأویل شده اند. این تأویل ها با سیاق، دلالت لفظی و ظاهری آیات سازگار نیست.

مسئله مجاز در قرآن از مهم ترین مباحث در حوزه معناشناسی و تفسیر متون مقدس است که همواره محل نزاع میان مفسران و نحله های کلامی مختلف، به ویژه مفسران سلفی، بوده است. در این میان، محمد امین شنقیطی، از شاخص ترین مفسران سلفی معاصر، در اثر برجسته خود «أضواء البیان» ، به مسئله مجاز و صفات خبری الهی توجهی ویژه نشان داده است. این پژوهش با روش کتابخانه ای و شیوه تحلیل محتوا و با رویکردی تحلیلی و توصیفی، تلاش دارد ضمن بررسی مبانی نظری و کلامی شنقیطی در موضوع مجاز، کاربست های عملی او در تفسیر صفات خبری را بازشناسی و ارزیابی نماید. در بخش نخست، مفاهیم بنیادین چون مجاز در قرآن، انواع آن، مفهوم صفات خبری و دیدگاه مفسران سلفی درباره این مسائل تبیین می شود. سپس در بخش دوم، مبانی نظری شنقیطی، شامل اصول زبان شناختی و تفسیری، نسبت حقیقت و مجاز و تأثیر مبانی کلامی وی بررسی می گردد. بخش سوم مقاله به رویکرد تفسیری شنقیطی در مواجهه با آیات صفات خبری اختصاص دارد که با تحلیل نمونه هایی از أضواء البیان و بررسی عناصر سیاقی و بلاغی، به تبیینی کاربردی از دیدگاه وی می پردازد. در بخش پایانی نیز دیدگاه شنقیطی در مقایسه با دیگر مفسران سلفی تحلیل و ارزیابی شده و جایگاه او در منظومه فکری سلفیان از حیث نوآوری و انسجام نظری بررسی می شود.