مستشرقان

داستان غرانیق که همان دخالت شیطان در القاء وحی به پیامبر اکرم(ص) در زمان نزول سوره نجم است مانند بسیاری از مسائل و قضایای دیگر، معرکه آراء مستشرقان شده است. در این مسئله بیش از دو دیدگاه کلی وجود ندارد؛ امّا بیشترشان، آن را داستانی کاملاً واقعی معرفی می کنند و البته برخی در مقابل، با توجّه به شواهد و مبانی دینی - اعتقادی، آن را افسانه ای بیش نمی دانند. پژوهش پیش رو درصدد دستیابی به دیدگاه های مستشرقان درباره غرانیق و نقدهای آنان با روش توصیفی - تحلیلی می باشد. نتایج پژوهش نشان می دهد دیدگاه های مستشرقانِ موافق این افسانه، از جهت سندی و محتوا، باطل است؛ چراکه مرسل بودن داستان و صحیح نبودن نسبت دادن نقل آن به هیچ کدام از راویان، همگی عدم وقوع این واقعه را نشان می دهد. همچنین مخالفت این داستان با آیات دیگر همین سوره و سوره های دیگر، اختلاف و اضطراب فراوان در نقل این داستان، تعارض با شأن و شخصیت پیامبر اکرم(ص) و مخالفت دیگر شواهد و قرائن، همگی دروغ بودن این داستان را بر همگان روشن می سازد.

مطالعات اسلامی در یک قرن اخیر یکی از موضوعات مورد علاقه بسیاری از مستشرقان بوده است. با اینکه شیعه شناسی صرفا در نیم قرن اخیر مورد توجه خاص آنان قرار گرفته است با این حال حجم قابل توجهی از منابع درباره ابعاد مختلف تشیع از جمله امامان شیعه شکل گرفته است. یکی از موضوعات مورد علاقه مستشرقان سیره و وقایع مربوط به حیات امام حسین (علیه السلام) است. مطالعه و بررسی این موضوع نشان می دهد که امام حسین (علیه السلام) در کنار امام علی و امام حسن (علیهما السلام) از جمله امامانی هستند که بیش از دیگر امامان معصوم مورد توجه واقع شده اند. مقاله حاضر آثار غربیان را در یازده بخش دسته بندی کرده و از هر کدام مهمترین منابع را به عنوان نمونه ذکر کرده است و در پایان مهمترین منابع ترجمه شده به انگلیسی را نیز متذکر شده است. این مقاله ضمن بررسی و گونه شناسی این منابع به معرفی اجمالی آنها پرداخته است و تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که در کدام منابع می توان در جستجوی اندیشه های غربیان درباره امام حسین ع بود و چه رویکردهایی را می توان بازشناسی کرد امید است این مقاله راه را برای مطالعه بیشتر پیش روی استشراق پژوهان نشان دهد.

پژوهش حاضر با هدف بررسی گزارش های موجود در مدخل Dadjdjall به عنوان یکی از مداخل دایرهالمعارف اسلام لایدن هلند به قلم Abel. Armandدر پاسخ به این پرسش گردآوری شده است که باورهای امامیه تا چه میزان در این مدخل انعکاس یافته و اعتبار گزارش های این مقاله تا چه میزان تائید پذیر است؟ این مسئله با رویکرد توصیفی_تحلیلی و نقد و بررسی و با استفاده از منابع کتابخانه ای در سه حوزه روش های استنادی، روش علمی_منطقی و روش ساختاری مورد بررسی قرار می گیرد.یافته های پژوهش، حاکی از آن است که نویسنده مدخل، در بهره گیری از منابع مختلف، تلاشی ننموده و عمده مباحث از دو منبع حدیثی متقدم در اهل سنت، برداشت شده است. حذف برخی مقدمات لازم و اصلی در بیان برخی مطالب، خطا در برداشت، مراجعه مستقیم به منابع خام حدیثی در انتقال اعتقادات کلامی و ناتوانایی در تشخیص حدیث صحیح و سقیم، غلبه پیش فرض ها و اجتهادات به جای بیان عقاید مسلمانان، باعث واردآمدن نقدهای جدی در زمینه روش استنادی، علمی منطقی، معرفت شناختی و ساختاری به این بخش از مدخل شده است.

یکی از مهمترین نظریه های مستشرقان تجدیدنظرطلب شکل گیری تدریجی اسلام از یک دین توحیدی ابتدایی است که در دوره امویان در قالب اسلام پدیدار می شود. نوو و کورن در کتاب چهارراه هایی به اسلام: مبادی مذهب تازیان و حکومت ایشان به تبیین این نظریه بر اساس شواهد باستان شناختی و متون سریانی صدر اسلام پرداخته اند. یکی از محورهای اصلی این نظریه ایجاد شخصیت پیامبر (ص) در دوره عبدالملک بن مروان است و از این رو دین عرب ها را در این دوره «آیین محمدی» نام نهاده اند. نوشتار پیشِ رو به روش تحلیل تاریخی-انتقادی به ارزیابی این دیدگاه بر اساس متون سریانی صدر اسلام می پردازد. نتایج پژوهش نشان می دهد نظریه نوو و کورن درباره پیدایش شخصیت پیامبر اسلام (ص) مبتنی بر روش علمی در بهره-گیری از متون سریانی مرتبط با دوره نخستین شکل گیری اسلام نیست، و تبیین نادرستی از این متون ارائه می دهد. در میان متون سریانی کهن، گزارش سال 637، رویدادنامه سال 640، رویدادنامه خوزستان، رویدادنامه مارونی و کتاب نکات اصلی به حضرت محمد (ص) اشاره کرده اند، که سه متن نخست به طور قطعی پیش از دوره حکومت عبدالملک بن مروان نگاشته شده اند. متن چهارم نیز به احتمال زیاد متعلق به این دوره است. تاریخ نگارش متن پنجم تنها دو سال پس از آغاز حکومت عبدالملک است و حتی اگر دیدگاه نوو و کورن مبنی بر ایجاد شخصیت پیامبر (ص) را توسط عبدالملک را بپذیریم، بسیار بعید است که وی در این فاصله کوتاه از آغاز حکومتش توانسته باشد آن قدر سریع این کار را انجام دهد که در متون سریانی نیز انعکاس یابد.

آراء مستشرقان پیرامون روایات گسترده و متناقض جمع قرآن در دو گروه قابل بررسی است. نخست مستشرقانی که قائل به جعل گسترده روایات جمع قرآن در عهدِ خلفا، در اواخر قرن دوم به بعد هستند و تاریخ حقیقیِ جمع قرآن را یا در عهد نبوی و یا دوران حجّاج بن یوسف ثقفی دانسته اند. دوم مستشرقانی که این روایات را در قرن نخست هجری تاریخ گذاری کرده و با توجه به نقش ابن شهاب زهری به عنوان حلقه مشترک تمامیِ اسانید، او را مروّج روایات جمع قرآن هم در عهد ابوبکر و هم عثمان دانسته اند؛ لیکن به ارزیابی محتوایی روایات ورود نکرده اند. درنتیجه از سویی گستردگی اسانید و منابع این روایات واز سوی دیگر تعارضات مضامین آنها، نشانگر اصالت این وقایع در دوران خلفا و در عین حال مبهم بودن آنهاست. ازاین-رو این نوشتار ابتدا با برجسته سازی تناقضات محتوایی این روایات، غیرواقعی بودن گزارش مرسوم از جمع دو مرحله ای ابوبکر و عثمان را اثبات نموده و سپس به خوانش جدیدی از روایات جمع قرآن در دوران خلفا پرداخته است. براساس رهیافت این مقاله، همواره صحابه در حاشیه مصاحف خود روایات تفسیری پیامبر را می نگاشتند؛ چنانکه امتیاز مصحف علوی در جمع کامل روایات تفسیری بوده است. اما به سبب تعارض بخشی از تفسیر نبوی با منافع سیاسیِ خلفا، شیخین تلاش نمودندتا قرآنی بدون حواشی تفسیری گردآوری و مردم رااز نقل و نگارش این روایات برحذردارند. عثمان نیز با استنساخ گسترده از قرآنِ نزد حفصه و ارسال آن به جهان اسلام توأم با سوزاندن دیگر مصاحف، به تثبیت رسمیِ روش شیخین پرداخت.

دو مقاله «عیسی» و «مریم» در دایره المعارف قرآن لیدن را به ترتیب نیل رابینسون و باربارا فرییر استواسر نگاشته اند، از آنجا که هر دو مقاله تحت تأثیر داده های عهد جدید و اخبار ضعیف قرار دارد، نقد آن دو بر مبنای تعالیم قرآن ضرورت می یابد. از این رو، این پژوهش به روش توصیفی – تحلیلی پس از مقایسه تطبیقی مضامین آن دو مقاله با آموزه های قرآن و حدیث صحیح به این نتایج دست یافته است که بنابر هفت آیه قرآن از جمله «وَ ما جَعَلنا لِبَشَرٍ مِن قَبلِکَ الخُلدَ ... کُلُّ نَفسٍ ذائِقَهُ المَوْت» (انبیا، 34-35) حضرت عیسی(ع) مانند همه انسان های پیش از خود با رسیدن اجلش، از دنیا رحلت و نفس او به عالم آخرت عروج کرده است. بنابراین، دیدگاه رابینسون مبنی بر اینکه نظرات مفسّران اسلامی درباره مرگ عیسی(ع) یا عروج او که همگی تحت تأثیر روایات قرار دارند، درست بوده، ولی جمع بندی نهایی او که مطالب قرآنی درباره مرگ عیسی را قاطع و آشکار نمی داند، نادرست است. استواسر نیز از این دو نکته ظریف قرآنی که مریم بلافاصله پس از گفت وگوی جبرئیل با او باردار شد و عیسی را در همان روز و در بیرون از معبد در مکانی مناسب و خوش آب و هوا به دنیا آورد، غفلت کرده است.

برداشت عمومی مسلمانان از قصّه یوسف(ع) مانند دیگر قصص انبیا تحت تأثیر روایت نادرست عهد عتیق قرار دارد. این مسئله در مقالات و پژوهش های مستشرقان نیز خود را پررنگ تر نشان داده است. در پژوهش حاضر، متن مقاله یوسف [Joseph] در دائرهالمعارف قرآن لیدن ابتدا به فارسی ترجمه و سپس به روش توصیفی – تحلیلی، مضامین آن براساس تطبیق با آیات قرآن و روایات صحیح، بررسی و نقد شده است. شالوم گلدمن (Shalumn Goldman)در مقاله «یوسف» از بسیاری از مضامین سوره یوسف گذشته است. از یافته های مهم این پژوهش آن است که یوسف در کودکی تنها یک مرتبه خواب می بیند و آن را تنها برای پدر خود تعریف می کند و علّت تبعید او به مصر کید برادرانش است که شیوه تربیت شدن او را نادرست می پنداشتند. گلدمن همانند برخی از مفسّران اسلامی یوسف صدّیق را دست کم از زمان قرار گرفتن در نهانگاه چاه کنعان پیامبر فرض کرده است، در حالی که یوسف تا زمانی که یعقوب(ع) زنده بود پیامبر نبود، در نتیجه همه قصّه یوسف در سوره یوسف بیان زندگی یوسف قبل از پیامبری اوست. در بیان قرآن، گرچه پادشاه مصر همینکه تعبیر خواب خود را شنید یوسف را به دربار خود فراخواند، ولی یوسف تا زمانی که برای مَلِک مصر روشن نشد که چه کسی پشت صحنه دست بریدن چند زن درباری قرار داشته است از زندان بیرون نیامد.

از منظر تربیت شهروندی، جنگ و صلح به عنوان دو روی سکه زیست اجتماعی، در سیره نبوی بازتابی از یک رهیافت جامع نگر به مدیریت تنوعات اجتماعی و حل تعارضات بوده است. پیامبر اسلام (ص) با تدوین پیمان هایی همچون «پیمان برادری» و ایجاد یک نظام سیاسی مبتنی بر تنوعات مذهبی، قومی و قبیله ای، الگویی پایدار از شهروندی مبتنی بر حقوق و تکالیف متقابل ارائه کرده است. این اقدامات، نه تنها به انسجام اجتماعی و تقویت هویت جمعی منجر شد؛ بلکه مفاهیمی همچون عدالت، تفاهم و احترام به دیگری را در قالب یک نظام تربیتی نهادینه ساخت. مسئله اصلی پژوهش پاسخ به این سؤال بوده است: مطالعه و تببین جنگ های پیامبر اکرم (ص) چگونه و چه نقش و تأثیری در مفهوم تربیت شهروندی و آموزش تاریخ ایفا می کنند؟ این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه ای، به بررسی تربیت شهروندی و آموزش تاریخ در سیره نبوی و جنگ های آن حضرت پرداخته است. تا به هدف اصلی پژوهش که تحلیل انتقادات مستشرقان در زمینه جنگ های پیامبر (ص) و تبیین پیوند آن با مفاهیم تربیت شهروندی در بستر تاریخی و دینی است، دست پیدا کند. نتایجی که از این پژوهش حاصل شد: شامل جنگ های پیامبر (ص) در چارچوب جهاد، نه تنها ابزاری برای تحقق اهداف دینی و اخلاقی بودند؛ بلکه بستری برای آموزش اصول شهروندی، همزیستی مسالمت آمیز و ایجاد یک جامعه منسجم و پایدار فراهم کردند. این رویکرد، الگویی کاربردی برای آموزش تاریخ و تقویت تربیت شهروندی در جوامع معاصر محسوب می شود.. پیامبر اکرم (ص) با تأسی به قرآن کریم به عنوان نقشه راه، توانست جامعه ای مبتنی بر اصول عدالت، صلح و همبستگی اجتماعی بنا نهد. این جامعه، الگویی برجسته از شهروندی فعال و مسئولانه را در چارچوب هنجارهای اخلاقی و دینی ارائه داده است.

 شیعه شناسی و حدیث شیعه در سال های اخیر موضوع مطالعه برخی از مستشرقان بوده است. بررسی سیر حدیث پژوهی شیعی مستشرقان نشان می دهد، آنان به لحاظ روش و بینش و نیز ابعاد مختلف مباحثی حدیثی دارای رویکردهای مختلفی هستند. این رویکردها نگرش آنها را به ابعاد مختلف مباحث حدیث شیعه نشان می دهد. بخشی از مطالعات مستشرقان راجع به منابع حدیثی شیعه بوده است که در بررسی آنها به رویکردهای مختلفی برمی خوریم؛ از جمله رویکرد انتشاری و تصحیح کتب حدیثی شیعه، منبع شناسی توصیفی، رویکرد روش شناختی مجامع حدیثی و رویکرد مطالعات تطبیقی. در این مقاله با بررسی انبوهی از مقالات مستشرقان درباره حدیث شیعه آثاری که درباره منابع حدیثی شیعه هستند، بررسی شده و رویکردهای آنان بازشناسی شده و برخی از دیدگاه های آنان نیز مورد نقد واقع شده است. روش مطالعه در این مقاله توصیفی تحلیلی است.