سامراء سلیم پور آبکنار

سیاه چادر یکی از ارکان هویتی زندگی عشایری است که عموماً از مواد اولیه بوم آورد تهیه می شود. سیاه چادربافی نیز همچون نیاز به تأمین امنیت و خوراک در یک زندگی عشایری با روحیه تعاون و همیاری افراد ایل پیوند خورده است. مطالعه پیش رو بر هنر سنّتی سیاه چادربافی روستای سِیدال از توابع شهرستان نهبندان در استان خراسان جنوبی متمرکز شده است. هنری که در آن مردان روستا پا به پای زنان بافنده در کار نخ ریسی، چله دوانی، دوخت نوارهای سیاه چادر و برپایی آن مشارکت دارند. هدف این جُستار علاوه بر حفظ میراث فرهنگی ناملموس، معرفی شیوه عملی هنر سنّتی سیاه چادربافی روستای سیدال است. علاوه بر این، مهمترین پرسش این پژوهش آنست که چگونه مهارت سیاه-چادربافی با قدمتی 200 ساله در روستای سیدال بر شیوه معیشت و زیست بوم ساکنانش موثر بوده است؟ روش این پژوهش علاوه بر مستندات کتاب خانه ای، مطالعات میدانی و مصاحبه با افراد هنرمند و خبره منطقه است. نتایج نشان می دهد که ساکنان روستای سیدال با استفاده از موی بز حاصل از دامپروری و نیروی تجربه بافندگان هنرمند اقدام به بافت سیاه چادرهایی بسیار با کیفیت می نمایند که علاوه بر تأمین نیازهای استان به کشورهای همسایه نیز صادر می شود.

 هنرهای سنتی ، از گذشته تا به امروز، با تکیه بر دانش بومی، مهارت و حفظ سنت ها به تولید آثاری بی بدیل با جنبه های رمزی و تمثیلی پرداخته اند که در آن تأکید فراوانی بر مؤلفه زیبایی شده است. کم توجهی به هنرهای سنتی و بومی ایرانی که بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی ساکنان یک اقلیم را شامل می شود، آن را از قلمروی نیازهای اجتماعی، اقتصادی و هنری جامعه به حاشیه رانده تا به آن جا که خطر اضمحلال و رو به فراموشی سپرده شدن بسیاری از این رشته های هنری به شدت احساس می گردد. از این رو، مطالعه پیش رو در پی یافتن پاسخ این پرسش مهم است که راه کارهای مناسب برای توسعه و پیشرفت هنرهای سنتی ایران کدامند؟ جمع آوری اطلاعات این پژوهش، در گام اول بر اساس منابع کتابخانه ای و در گام بعدی به شیوهٔ میدانی (روش دلفی کلاسیک) و با مشارکت 33 نفر از اساتید، هنرمندان و کارشناسان خبرهٔ پژوهشکده هنرهای سنتی انجام شده است. این تحقیق با رویکرد آینده پژوهیِ ارزشی (یا تجویزی) عوامل تأثیرگذار برای دستیابی به یک آیندهٔ مطلوب را شناسایی نموده است. در نتایج این پژوهش 10 عامل پیشران و تأثیرگذار بر شکل گیری سناریوهای «بنی آدم اعضای یکدیگرند»، «از هر دست که بدهی»، «جوینده یابنده است» و «یک دست صدا ندارد» شناسایی شده اند. در صورت اجرای این عوامل تأثیرگذار، علاوه بر توانمندسازی و ارج نهادن به هنرهای سنتی ایران، می توان برای آن آینده ای مطلوب را در سطح کشور و منطقه در کنار پاسخ به نیازهای جامعه متصور گردید.

ارزش های زیبایی شناختی هر اثر هنری نیازمند به درکی هنرشناسانه است. این درک از طریق سنجه های علمی، منطقی و به دور از حدس و گمان یا سلایق شخصی امکان پذیر است. زیبایی شناسی قالی دست بافت ایرانی، به عنوان یک اثر هنری، با توجه به گذشته تاریخی اش از طریق شناخت زیبایی های طرح، نقش، رنگ و مبتنی بر دیدگاه های عینی و ذهنی امری ضروری به نظر می رسد. چون اصول سازمان دهی بصری اوکویرک یکی از سنجه های علمی و شناخته شده در حوزه زیبایی-شناسی یک اثر هنری است؛ از این رو، در این مطالعه برای شناسایی زیبایی های عینی یک قالی دست بافت ایرانی مورد استفاده قرار گرفته است. هدف این پژوهش تحلیل زیبایی شناسی بصری یک تخته قالی دست بافت سنه (یا سنندج) است که در اواخر قرن 19 میلادی بافته شده و در حال حاضر در موزه فرش ایران نگهداری می شود. مهمترین پرسش های پیش روی این مطالعه آنست که اصول حاکم بر زیبایی شناسی بصری قالی مذکور کدامست و چگونه درک می شود؟ همچنین، میزان انطباق پذیری طرح، نقش و رنگ این قالی با اصول هفتگانه بصری اوکویرک تا چه حد است؟ روش این پژوهش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع کتاب خانه ای است. نتایج نشان می دهد که پیاده سازی صحیح اصول هفتگانه ادراک دیداری اوکویرک (هماهنگی، تنوع، تناسب، تعادل، حرکت، تسلط و ایجاز) در نقش و رنگ قالی سنه، آن را به یک اثر هنری مطلوب در نگاه مخاطب تبدیل کرده است. همچنین، توجه به تناسبات هندسی، عنصر موثر رنگ و فضای نهایی خلق شده قالی مورد نظر را به سمت وحدتی سازمان یافته و نمادین سوق داده است.

ریسندگی و بافندگی سنّتی در پی اغنای نیازهای اقلیمی، مادی و معنوی اقوام مختلف شکل گرفته است. عموماً منابع طبیعی هر منطقه به عنوان مواد اولیه بوم آورد اولین گزینه جهت تولید دست بافته ها انتخاب می شوند. پژوهش پیش رو، به معرفی یک منبع گیاهی ارزشمند با نام «پنبه ملّه» که در ناحیه خُوسفِ خراسان جنوبی احیا و بازکشت شده است، می پردازد. پنبه مَلّه نوعی پنبه قهوه ای رنگ و نرم و لطیف است که به دلیل خاصیت گرمابخشی در موسم سرما از سوی ساکنان محلّی «خوش یُمن و مقدّس» شمرده می شود. هدف این نوشتار حفظ میراث فرهنگی ناملموس «شیوه کشت، ریسندگی و بافندگی سنّتی پنبه مَلّه» است. مهمترین پرسش این پژوهش آنست که چه تفاوت ساختاری مابین پنبه ملّه و سفید وجود دارد؟ جهت یافتن پاسخی شایسته به پرسش مذکور از آنالیزهای متداول شناسایی FTIR و XRD استفاده شده است. روش پژوهش نیز به شیوه مطالعات میدانی، مصاحبه با افراد خبره و گردآوری اطلاعات بر اساس کتب و مستندات کتابخانه ای است. نتایج نشان می دهند که شیوه کشت پنبه ملّه مشابه پنبه سفید است، اما به دلیل داشتن درصد الیاف کوتاه بیشتر امکان ریسندگی و بافندگی آن به روش کاملاً دستی و سنّتی امکانپذیر است.

پایه های فکری و نوع شخصیت هر انسان حاصل چگونگی تعلیم و تربیت او در دوران کودکی و نوجوانی است. چنانچه ظرفیت های ذهنی انسان در دوران کودکی با مفاهیم فراگیری، جست وجوگری و اکتشاف در مسیری صحیح همراه باشد، نتایج درخشان آن در دوران بزرگ سالی در قالب تکامل و بلوغ فکری نمایان می شود. داستان گویی از دیرباز به عنوان ابزاری مناسب جهت انتقال مفاهیم فلسفی و بنیادین زندگی به نهاد پاک و بی آلایش کودکان مورد استقبال بوده است. روایت داستان های عامیانه و کُهن داستان های بومی و محلی که عموماً به صورت شفاهی و سینه به سینه از والدین به فرزندان منتقل می شوند؛ بیانگر آگاهی گذشتگان ما بر کارآمدی ابزار داستان گویی است. دراین بین، داستان های عامیانه ای که با نمایش، ساخت عروسک و شعرخوانی همراه بوده اند؛ علاوه بر افزایش جذابیت داستان در انتقال بهتر مفاهیم به کودکان نقش انکارناپذیری دارند. در این پژوهش، کُهن داستان «گِیْشِه» که سال های متمادی توسط ساکنان روستای آبکنار (در استان گیلان) برای کودکان روایت می شود، بازخوانی شده است. نکته ای که نامیرایی این کُهن داستان را از گذشته تا به امروز رقم زده ساخت عروسک سنّتی با نام گِیْشِه است که پس از پایان روایتش به کودکان هدیه داده می شود. هدف این پژوهش علاوه بر حفظ میراث فرهنگی ناملموس، پاسخ به سؤالات پیش رو است: (1) علت اصلی روایت کُهن داستان گیشه برای کودکان در روستای آبکنار چیست؟ (2) رمز ماندگاری این کُهن داستان با قدمتی بیش از 200 سال چه چیز است؟ روش پژوهش مقایسه ای تطبیقی مابین عناصر این داستان بومی با دغدغه های وجودی در مکتب روان درمانی هستی گراست. شیوه روایت داستان نیز از طریق مصاحبه حضوری با ریش سفیدان روستای آبکنار به دست آمده است. نتایج نشان می دهند که چهار دغدغه وجودی انسان «مرگ، تنهایی وجودی، آزادی (یا مسئولیت) و پوچی (یا فقدان معنا) » بر اساس روان درمانی هستی گرا در این کُهن داستان مشاهده می شود. علاوه بر این، کُهن داستان گِیْشِه راهکارهای ارزشمندی را جهت رویارویی انسان با دلواپسی های وجودی در جهان هستی پیشنهاد می کند که با دیدگاه های روان درمانگر مشهور این مکتب با نام اروین یالوم همسویی دارند.

عنصر «رنگ» در یک اثر هنری قادرست افکار و احساسات عمیق انسانی را که ممکن است با چشم دیده نشوند، به زیبایی بیان کند. بنابراین، نحوه انتخاب و همنشینی فامهای رنگی در یک اثر هنری می تواند پرده از احساسات، آرزوها و آلام خالق آن اثر بردارد. بر این اساس، ارزیابی پالتهای رنگی آثار هنری علاوه بر جنبه زیبایی شناسی می تواند پیرامون دانش رنگ شناختی خالق اثر و عوامل تاثیرگذار بر آن نیز رهنمون باشد. در این پژوهش، برای اولین بار پالتهای رنگی سه نمونه از دست بافته های سنّتی بلوچ با استفاده از روش دستگاهی طیف سنجی انعکاسی و تئوری رنگ ایتن مورد ارزیابی قرار گرفته اند. نتایج نشان میدهند که فامهای رنگی شناسایی شده در دستبافته ها به شیوه رنگرزی سنّتی و به کمک گیاهان رنگده بومی (چَغَک، گل گز، ناش، رودنگ ...) بدست آمده اند. علاوه بر این، داده های طیف سنجی انعکاسی مُهر تاییدی بر دانش رنگ شناختی اقوام بلوچ است، چرا که پالت رنگی این دستبافته ها با گذر زمان از کمترین میزان تغییرات رنگ برخوردار بوده اند. از سویی دیگر، اکثر فامهای رنگی موجود در این دستبافته ها از نوع فام های اولیه و ثانویه «گرم و خالص» هستند و اغلب از الگوهای هارمونی «مکمل و مشابه» ایتن پیروی میکنند.

عنصر رنگ و هارمونیِ فام های رنگیِ مورد استفاده در یک دست بافته می تواند شخصیتی منحصربه فرد به آن بدهد و ارزش هنری آن را در کنار طرح و نقش مطلوب دو چندان کند. یکی از مناطق نام آشنای ایران که گویی ساکنان آن به خوبی با این دانش آشنایی دارند اقلیم زیبای بلوچستان است؛ چرا که با به کارگیری تعداد فام های رنگی محدود (حداکثر 6 تا 8 فام) در طرح و نقش دست بافته های خویش هر بار روح تازه ای به وجود آنها می بخشند. اگرچه برخی از پژوهش ها بر موضوع مطالعه و شناخت فام های رنگی در دست بافته های سیستان و بلوچستان متمرکز شده اند؛ با این وجود، جای خالی تحلیل پالت رنگی مورد استفاده در این آثار هنری به کمک یک ابزار دقیق آزمایشگاهی به چشم می خورد. مطالعه پیش رو، با استفاده از آنالیز جامع و شناخته شده طیف سنجی (یا اسپکتروفتومتر) انعکاسی که یک روش شناسایی غیرتخریبی است به تجزیه و تحلیل فام های رنگی موجود در دو قالیچه بلوچ با بیشترین تعداد فام های رنگی پرداخته است. با استفاده از این آنالیز، پارامترهایی نظیر: روشنایی (L*)، کروما (C)، زاویه رنگ (h˚) و اختلاف رنگ (E∆) فام های موجود در هر قالیچه برای نقاط مختلف (10 نقطه) محاسبه شدند. نتایج نشان می دهد که مواد رنگزای طبیعی، روش دندانه دادن و شرایط به کار گرفته شده (دما، زمان و شیوه شستشو) در فرآیند رنگرزی سنّتی می تواند بر پارامترهای رنگی یاد شده موثر باشد. علاوه بر این، تغییرات رنگی برای فام های غالب در قالیچه ها ناچیز بوده که نشان دهنده پایداری آنها در برابر عوامل محیطی (نور، رطوبت و سایش) است. این نتیجه حاکی از دانش ذاتی اقوام بلوچ پیرامون علم شناخت رنگ است، چیزی که یقیناً بافندگان خوش ذوق و هنرمند ساکن این منطقه آن را با نگریستن به اقلیم جغرافیایی زیبای اطراف محیط زندگی خویش آموخته اند.