حسنا اسماعیل بیگی

مقاله حاضر تجربه «ترک دسته جمعی روستا» در ایران دوره قاجار را به روایت اسناد و مدارک تاریخی تشریح می کند. روستاییان در ایران در طول تاریخ، همواره در معرض تهدیدهای مختلف طبیعی و انسانی بوده اند که بسته به اقتضائات و شرایط و زمینه های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، راه حل هایی برای مواجهه با آن ها برگزیده اند. یکی از پدیده های گزارش شده در روستاها که به ویژه سیاحان اروپایی به کرات از آن سخن گفته اند، ترک دسته جمعی روستا بوده که درنهایت، به تخریب و ویرانه شدن روستاها انجامیده است. در این مقاله، زمینه های زیست محیطی، فرهنگی و سیاسی و عوامل اثرگذار بر این موضوع بررسی می شود.تحقیق با استفاده از منابع کتابخانه ای به ویژه سفرنامه های سیاحان اروپایی در دوره قاجار، به روش اسنادی-تاریخی انجام شده است.اسناد و مطالعات تاریخی نشان می دهد شیوه های واکنش جامعه روستایی ایران در مواجهه با زیاده خواهی ها و تعدی های تاریخی دستگاه حاکم (مانند خراج ها، مالیات ها، سوروسات ها و پیشکش ها)، از پنهان کاری و چانه زنی تا فرار و حتی ترک دسته جمعی روستا، در نوسان بوده است.در کنار عوامل و مخاطرات طبیعی و برخی عوامل انسان ساز، اقدامات و اجحاف های صورت گرفته از سوی حکومت ها موجب مهاجرت و فرار دسته جمعی روستاییان از آبادی خود شده یا آن ها را به زندگی مبتنی بر کوچ وادار کرده است. سهولت دسترسی به آبادی جدید و آشنایی و انس با فرهنگ چادرنشینی، دشواری این مهاجرت ها را برای آنان قابل تحمل می کرده است.