نقد کتاب

در شماره 210 آینه پژوهش یادداشتی با عنوان «سحر با باد می گفتم حدیث آرزومندی» به قلم علی بوذری به چاپ رسید که پاسخی بود به مقاله و نقد سیدعلی کاشفی خوانساری درباره کتاب نخستینه چاپ های ایران از آن نویسنده که در شماره 208 همان نشریه به چاپ رسیده بود. یادداشت حاضر ادامه همان گفتگو درباره آن کتاب و تاریخ چاپ در ایران است.

  عادل عزازی، در کتاب «طعون و شبهات الشیعه الإمامیه حول صحیح البخاری و الرد علیها» به حافظه بی نظیر بخاری در حفظ حدیث باورمند است، و این ویژگی را به عنوان افتخاری بی همتا برای بخاری در میان حفّاظ حدیث مطرح می کند. اخبار نویسنده ای به نام ابوجعفر ورّاق در کتاب «شمائل البخاری»، مستند اصلی عزازی و همفکران پیشین وی همچون عبدالسلام مبارکفوری، عبد الستار شیخ و عبد الغنی عبد الخالق در ادعای بی نظیر بودن حافظه حدیثی بخاری هست. سنجشِ اعتبار و وثاقت کتاب «شمائل البخاری» با رویکرد نقد تاریخی مدرن، مسئله اصلی این مقاله است. برای این هدف، چارچوب نظری پژوهش در محورهایی چون «نقد تاریخی منابع: مفهوم و ضرورت، گونه شناسی مصادر اسطوره حفظ، معیارهای اعتبار سنجی کتاب «شمائل البخاری» و اصل شهرت مولف اثر» تبیین شده است. به دلیل گستردگی بحث، این مقاله به تحلیل معیارهای ارزیابی «شهرت مولفِ» کتاب «شمائل البخاری» اختصاص یافته است، امکان، ضرورت و چگونگی این ارزیابی بررسی شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که عزازی در استناد به کتاب «شمائل البخاری»، رویکرد نقد مصادر تاریخی را رعایت نکرده است، برای او احراز و اثبات شهرت ابوجعفر ورّاق به عنوان مولف کتاب «شمائل البخاری» مسئله نبوده است از این رو به جای تحقیق در این مسئله به تقلید از مبارکفوری و دیگران بسنده کرده است. این امر، بنا نهادن انگاره اسطوره حفظ بر خلاف موازین نقد تاریخی مدرن است، چرا که شهرتِ مولف، نخستین اصل در اعتبار سنجی منابع تاریخی کهن است. رویکرد عزازی، آسیب جدی به اعتبار ادعای او درباره حافظه حدیثی بخاری وارد ساخته و جایگاه کتابش را از یک پژوهش علمی به یک اثر تبلیغی و ترویجی تنزل داده است.  

مقاله حاضر به ارائه تعریف و انواع کتب آموزشی می پردازد و هفت مقطع تاریخ کتب درسی در ایران را تشریح می کند. در ادامه به بررسی فهرست کتب درسی کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی وارد می شود و سه ویژگی مثبت اصلی این کتاب ها را برمی شمارد و به کتاب هایی از این فهرست که ارزش تاریخی دارند، اشاره می کند. یادی از مؤلفان پرکار و تأثیرگذار کتب درسی در دوره های قاجار و پهلوی و چند اصلاح و تحشیه نکات بعدی مندرج در مقاله است. در پایان این کتاب و فهرست نگاری، پژوهشی مرتبط با ادبیات کودک و نوجوان دانسته شده است.  

دارقطنی از جمله دانشیان طیف فقیهان-محدثان شافعی قرن چهارم هجری و شناخته شده با تالیف کتاب «علل الحدیث» در آسیب شناسی احادیث و تصنیف کتاب «السنن» در احادیث فقهی است. از جمله تالیفات منسوب به دارقطنی، کتاب «فضائل الصحابه و مناقبهم و قول بعضهم فی بعض» در موضوع مناقب نگاری صحابه است که در آن روایاتی بر خلاف اندیشه شیعی در فضیلت شیخین از لسان امامان شیعه گزارش شده است که بر اهمیت واکاوی آن می افزاید . این پژوهش با روش تحلیل انتقادی و بر پایه معیارهای نقد متون تاریخی و حدیثی و اصول بازیابی میراث مفقود, دلایل هر یک از مخالفان و موافقان صحت انتساب یا عدم انتساب کتاب فضائل الصحابه به دارقطنی را به نقد سپرده است تا دیدگاه معیار را آشکار سازد. این پژوهش اثبات می کند که دیدگاه اصالت تالیف این اثر از سوی دار قطنی از رحجان و قوت برخوردار است و ادله تردید در صحت انتساب آن به دار قطنی از کاستی و ضعف برخوردار است و روایات فضائل شیخین در این اثر را باید در گفتمان کلامی- تاریخی زمانه دار قطنی به تحلیل نشاند.

ساخت گرایی یکی از شاخه های مهم نقد ادبی، متأثر از زبان شناسی و نظریه نشانه شناسی سوسور است. الگوهای م وجود در درون متن زبان، ساخت زبان را نشان می دهد. هدف پژوهش، بررسی ساخت واژگان، تکواژها، تقابل های دوگانه، ساخت افعال و ساخت جمله های کتاب است. روش پژوهش مقاله برپایه روش تحلیلی توصیفی است که براساس رویکرد اسنادی، مواد، مؤلفّه ها و مبانی ساختارشناسی بررسی شده است. روش نقد ساخت گرا، ساخت کتاب را به خوبی تجزیه و تحلیل می کند. بدین جهت ابتدا مبانی نظری ساخت گرایی که به موضوع مقاله مربوط می شود بررسی شده، سپس اجزای درونی (روساخت) و اجزای بیرونی (ژرف ساخت) کتاب نقد و بررسی شده است. یافته های مهمی در بررسی ساختارگرایانه کتاب به دست آمده است. افعال و ساخت آنها؛ واژگان و ساختی که در ترکیب واژگان، تکواژها، واژه بست ها و صورت واژه ها وجود دارد؛ ساخت صرفی واژگان و نوع جمله هایی که نویسندگان در موقعیت های مختلف بحث و استدلال به کار برده اند و جایگاه نثر پارسی در کتاب-های دانشگاهی و مواردی دیگر بررسی شده است.