عقل گرایی

معتزله فرقه ای نام آشنا در دانش کلام است. این گروه در اوایل قرن دوم هجری ظهور کردند و رفته رفته به صورت فرقه اصلی اهل سنت درآمدند. معتزلیان در تقابل با منطق اکثریت اهل سنت که طریق نقل گرایی را پیشه کرده بودند، بر عقل گرایی تأکید میورزند. ملاک معتزلی بودن پذیرش اصول پنجگانه این گروه است. معتزله از قرن پنجم به بعد از رونق افتاد و به حاشیه رفت. منشأ و چرایی پیدایش این فرقه، اندیشمندان شاخص این مذهب و اندیشههای اصلی این گرایش از جمله سوالاتی است که نوشتار پیشرو با مراجعه به منابع کتابخانهای و روش توصیفی به دنبال یافتن پاسخی برای آن هاست. اصول پنج گانه معتزله، توحید، عدل، وعد و وعید، منزله بین المنزلتین، و امر به معروف و نهی از منکر، می باشد. شخصیت های اصلی و محوری این گرایش واصل بن عطاء، ابو الهذیل علاف، ابراهیم نظام، ابوعلی جبایی، ابوهاشم جبایی و قاضی عبدالجبار است که نقش کلیدی در شکوفایی معتزله ایفا کردند.

مقاله حاضر بر آن است تا خوانشی نو از کتاب اشارات ابن سینا ارائه کند. مقاله حاضر از این فرضیه دفاع می کند که کتاب اشارات از ویژگی خاصی برخوردار است؛ به طوری که اگرچه مختصر است، خلاصه فلسفه ابن سینا نیست؛ بلکه ابن سینا در این کتاب بر آن است تا ماقبل الطبیعه خود را ارائه کند. او در این راستا به بیان آن دسته از مباحث فلسفی می پردازد که صرفاً به روش عقلی و بدون نیاز به مراجعه به طبیعت، و بنابراین پیش از آشنایی با طبیعیات و صرفاً برمَبنای مفاهیم و گزاره های پیشین و عقلی قابل طرح باشند. منطق و طبیعیات این کتابْ مبانی ماقبل الطبیعه آن را پایه گذاری می کند؛ به طوری که در آن ها از مباحث زبانی و تجربی صرف نظرشده است. در این راستا بحث از انسان معلق و معرفت نقشی اساسی و مبنایی در طرح ماقبل الطبیعه اشارات ایفامی کند؛ براین اساس ابن سینا در نمط سوم اشارات معرفت شناسی عقل گرایانه خود را پایه ریزی می کند و در ادامه به بیان فلسفه پیشین عقلی ماقبل الطبیعه خود می پردازد که شامل اثبات واجب الوجود، صفات او، فعل بی واسطه او و نظام عقول و افلاک است. در نمط های پایانیِ اشارات نیز سعادت همان انسان معلق یا عقل مجرد تبیین می شود.

در میان مباحث مختلف علوم قرآنی، بحث از رویکردهای تفسیری و دیدگاه های مفسران ازجایگاه ویژه ای برخوردار است . دو رویکرد عقل گرایی و نص گرایی به طور خاص در فرآیند تاویل و تفسیر معانی ومفاهیم قرآن نقش اساسی ایفا می کنند. پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی و با رویکرد کتابخانه ای به بررسی دیدگاه های عقل گرایی و نص گرایی در فهم معانی قرآن پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که ملاصدرا به عنوان یکی از برجسته ترین اندیشمندان عقل گرای مسلمان، دیدگاه خاصی در شناخت قرآن دارد و معتقد است که شریعت و اصول عقلی از هم جداشدنی نیستند. وی عقل را در فهم قرآن ضروری می داند و به تاویل فلسفی و برهانی آیات تأکید می کند. در مقابل، مفسران نص گرا بر ظاهر نصوص دینی در تفسیر و تاویل آیات تأکید دارند و هیچ جایی برای دخالت عقل در تشخیص مراد خداوند قائل نیستند. این دیدگاه ها در نهایت به تأثیرات متفاوتی در نحوه تفسیر و تاویل قرآن منجر می شود.

مناقشه واقع گرایی و ناواقع گرایی یکی از مهم ترین مسائل اساسی فرااخلاق بوده و هست. در این میان عقل گرایی به عنوان نماینده تمام قد واقع گرایی و احساس گرایی به عنوان نماد اصلی ناواقع گرایی معرفی شده اند. یکی از عرصه های نوین که در این مناقشه می تواند نقش ایفا کند علوم اعصاب سناختی است که با بررسی تجربی کارکرد عقل و احساس در جریان قضاوت و عمل اخلاقی، ممکن است به نفع یا بر ضد هریک از این دو وارد میدان شود. ریچارد جویس کسی است که تلاش کرده نشان دهد این یافته ها نه از احساس گرایی حمایت کرده و نه به عقل گرایی خدشه جدی وارد می کند. او با بررسی انواع عقل گرایی، به حملات منتقدان پاسخ می دهد. در این میان مباحث جاناتان هاید و جاشوا گرین به عنوان مدافعان احساس گرایی و در نتیجه ناواقع گرایی  تحت یافته های علوم اعصاب شناختی  از یک سو و تحلیل های جویس از امکان پایبند ماندن به واقع گرایی از مسیر عقل گرایی باب جدیدی را برای ابراز روایتی برساخت گرایانه از واقع گرایی می دهد که اتفاقا با دیدگاه فیلسوفان مسلمان (یا حداقل برخی از آنان) بسیار سازگار است.

از شبهات دیرین درباره سلامت وحی، تأثیرپذیری آن از حالات درونی پیامبر اکرم(ص) بوده است و مخالفان بر اساس این پندار نادرست، قرآن را آمیزه ای از سخن خدا و کلام بشری دانسته اند. این مقاله در پیِ اثبات عصمت پیامبر از تأثیرگذاری بر وحی و سلامت قرآن است. گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و پردازش اطلاعات به صورت تحلیل محتوا و تفسیر موضوعی روش مند تطبیقی است. پاسخ به این شبهه، با محوریت آیه 15 سوره یونس، در چهار تفسیر التبیان، المیزان، کشاف و فی ظلال القرآن از تفاسیر مهم شیعه و اهل سنت خواهد بود که دارای رویکرد عقل گرایانه هستند. این تفاسیر افزون بر استدلال به این آیه به عنوان یکی از ادله نقلیِ عصمت پیامبر از تاثیرگذاری بر قرآن، به پاره ای براهین عقلی نیز استناد کرده اند. ره آورد این پژوهش آن است که طبق نظر چهار تفسیر، عبارت آیه شریفه بر سلامت وحی دلالت دارد و پیامبر(ص)، از تأثیرگذاری بر وحی معصوم بوده و در قرآن هیچ گونه تغییر، تبدیل، تعویض، حذف یا اضافه ای صورت نگرفته است. براهین عقلی مورد نظر مفسران عبارتند از: «عدم مالکیت پیامبر»، «مالکیت الهی و سلب مالکیت از پیامبر»، «مدبریت، خالقیت و علم الهی»، «عدم قدرت پیامبر» و «توحّد قدرت» که برهان اخیر نسبت به دیگر براهین، محکم تر به نظر می رسد.