مطالعات نظری هنر

«زیبایی» از مسائلی است که در میان اندیشمندان مسلمان از دیرباز با رویکردهای گوناگون بررسی شده است. البته عمده آنان بیشتر به زیبایی معنوی پرداخته اند؛ اما گروهی از ایشان، به زیبایی صوری که بن مایه آفرینش هنری است، نیز بی توجه نبوده اند. با این حال، بیشترین تلاش ایشان با رهیافت های حکمی و فلسفی انجام پذیرفته و کمتر کوشیده اند تا از گزاره های درون متنی و نصّی به این منظور بهره گیرند. شاید این، خود، در فاصله گرفتن فقیهان و کلامیان از مساله هنر و زیبایی، بی تأثیر نبوده است. پرسش مقاله حاضر، این است که آیا این رهیافت ها را از درون قرآن کریم می توان جستجو کرد تا جایی که نگره و منظومه ای از مبانی و راهکارهای بهره گیری از زیبایی، به دست داده شود. هدف این مقاله، جستجوی این رهیافت ها در نص قرآنی و تفاسیر آن است. به این منظور، آیات سه گانه سوره اعراف (31-33) که بنا بر فرضیه ما، نگره ای از رهیافت های زینت در قرآن کریم به دست می دهد، مورد مطالعه تفسیری قرار می گیرد. روش این مقاله، مراجعه به آرای مفسران کهن و معاصر است که با شیوه جمع آوریِ کتابخانه ای و بررسی تحلیلی پیش می رود. فشرده نتیجه این مقاله آن است که بر اساس این آیات، زیبایی خمیرمایه الهی دارد و در زمره نعمت های ذاتا مباح به شمار می رود، مگر آن که بعضی از مصادیق آن، به دلیل خاص، مورد نهی قرار گیرد. معیار اصلی بهره وری از زیبایی، اعتدال است و موارد خروج از این اعتدال، منحصرا در پنج قلمرو، ذیل عنوان حرام جای می گیرد.

ادبیات قلمروی است شامل شعر، قطعه ادبی، داستان و رُمان. شاعران و نویسندگان از طریق ژانرهای یاد شده مخاطبان شان را تحت تأثیر قرار می دهند و خبرهایی می دهند که مورد پذیرش مخاطبان قرار می گیرد. برای مثال «آخرین برگ سفرنامه باران این است که زمین چرکین است» یک قطعه ادبی است که در آن ادعا شده، باران سفر می کند، سفرنامه می نویسد و از آنچه دیده گزارش می دهد. اینها صورت های خیالی است که مخاطبان آن را می پذیرند و آن را گزارشی از واقعیت تلقی می کنند. سوال این است: در دستگاه فلسفی مسلمانان، چه تلقی هایی درباره صور خیال وجود دارد؟ بر پایه کدام تلقی ها مخاطبان صور خیالی شاعران و نویسندگان را گزارش واقعیت می انگارند؟ فرآیند باور در مواجهه با این دست از گفتارهای انسانی چگونه شکل می گیرد؟ چهار تلقی می توان برای پاسخ به این پرسش در نظر گرفت: 1. تلقی عمده منطق دانان مسلمان که این گونه از گزاره ها را تخییل و تحریک می دانند و آنها را گزارش از واقع نمی دانند. 2. تلقی سکاکی که معتقد است شاعر توسعه در مصادیق می دهد. 3. تلقی علامه طباطبایی که در معنای نفس الأمر و پیرو آن، مطابقت توسعه می دهد تا بتواند این گزاره ها را گزارش از واقع و مطابق با واقع بداند. 3. تلقی نگارنده که محکی صور خیال را امری بین الاذهانی بین شاعر و مخاطب می داند که از نوعی قرارداد فرهنگی-هرمنوتیکی پیروی می کند. سنخ پرسش فلسفی-زیباشناختی، روش پاسخ به آن تحلیل و به غرض آنکه در مقام استدلال و اثبات است از گونه پرسش های تبیینی است.

این مقاله به بررسی نگاه علامه محمدتقی جعفری در خصوص طبیعت زیبایی و رابطه آن با مفاهیم ابجکتیو و سوبجکتیو می پردازد. یکی از چالش های بنیادین در فلسفه زیبایی شناسی، این پرسش است که آیا زیبایی ویژگی ای ابجکتیو و مستقل از تجربه فردی است، یا امری سوبجکتیو و وابسته به ادراک و احساسات شخصی؟ علامه جعفری، فیلسوف اسلامی معاصر، با تأکید بر تلفیق عقل و احساس، زیبایی را به عنوان پدیده ای نه تنها ذهنی، بلکه ارتباطی با کمال و حقیقت می بیند. مقاله حاضر ضمن تحلیل آثار و نظرات ایشان، با مقایسه این دیدگاه با نظریات غربی همچون کانت، تلاش دارد تا جایگاه زیبایی شناسی در فلسفه اسلامی را در چارچوب مفاهیم ابجکتیو و سوبجکتیو بررسی کند. در این تحقیق نشان داده می شود که برای علامه جعفری، زیبایی ترکیبی از ابعاد ذهنی و عینی است که نه تنها در حیطه تجربیات فردی، بلکه در ارتباط با حقیقت مطلق نیز قابل درک است. این مقاله درصدد روشن سازی تفاوت های اساسی در نگاه های ابجکتیو و سوبجکتیو زیبایی و ارتباط آن با اصول فلسفی اسلامی است.

تربیت زیبایی شناسانه به صورت برنامه ی درسی آشکار یا نهان در چارچوب برنامه های درسی در فرهنگ های مختلف وجود داشته است؛ و در تاریخِ تعلیم و تربیت از اهمیتی بنیادین برخوردار بوده و در مقاطعی دیگر به امری تزیینی و حاشیه ای بدل شده و تنها در جنب دروس و مواد آموزشی دیگر قابلیت رخ نمودن داشته است . اما توجه به بینش های فلسفی و اندیشه ورزانه ای که در باب اهمیت امر زیبایی شناسانه مطرح گردیده است و آن را در پیوند با ساحت هستی شناسانه ی جهان و وجود آدمی قرار داده است، ما را در برابر منظر متفاوتی از تاثیر هنر در کلیت یک نظام تربیتی قرار می دهد؛ اگر هر ساختار تعلیم و تربیتی در جستجوی هدفی جامع و همه جانبه نگر در تربیت متربیان است نمی تواند از تاثیر هنر غفلت نماید، زیرا تربیت هنری تنها به معنای لذت صرف و یا امری حاشیه ای در ساحت تعلیم و تربیت نیست، بلکه شکل دهنده ی نحوه بود و باش و هویت متربیان است. از این چشم انداز تربیت هنری خود به عنوان شاکله ای مطرح می شود که می توان آن را یکی از بنیادهای محوری هر نظام تعلیم و تربیت بایسته ای قرار داد و کم توجهی به آن به معنای نادیده انگاشتن ابعاد جامع وجود آدمی به عنوان مربی – متربی است. مبانی فلسفی تربیت زیبایی شناختی چیست؟ مولفه اصلی و گستره ی تربیت زیبایی شناسانه چیست و تربیت هنری چگونه فهم ما را از کلیت یک نظام تعلیم و تربیت دگرگون می نماید؟واژگان کلیدی: تعلیم و تربیت، تربیت زیبایی شناسانه، تربیت هنری، پدیدارشناسی

عاشقی روایتی ازلی و نامکرر است که هر چشمی به وجهی ابعاد بی پایان آن را بسته به بینش خویش می کاود و برگی دیگر بر این کتاب بی انجام می افزاید. حافظ که از صنادید اصیل و بی مثال ادب پارسیست از راویان درخشان این داستان بوده و این پژوهش در صدد تحلیل ساختار نگرش عاشقانه وی است. گستره تاثیر ادراک دیداری به دلیل ساختار صوری و فیزیکی آن و ارتباط وثیق با مغز و پردازش ذهنی و همچنین تاثیرات عمیق در ابعاد گوناگون اندیشه بسیار وسیع بوده و در ایجاد بینش انسانی موثر است. در باب ارتباط نظر و نگاه در سطوح مختلف حسی و فراحسی پژوهشهای شایانی موجود است. شرح حافظ از ساختار نظر خود به مدد ابیاتش نشانگر آن است که همه وجوه دید، نظر و نگرش حافظ اعم از حسی و فراحسی، منغمر در معشوق است و تمامی ارکان و اجزای ایجاد و بقای ساختار سازوار دیدار او حول محور معشوق گرد آمده اند. بررسی ابیات حافظ و تطبیق آن ها با امور متعدد مترتب بر ادراک دیداری نشان می دهد که ساختمان چشم و لوازم لازم در عملکرد عالی و صحت بینایی، مصالح ضروری در ارتقا و بهبود دیدار و نیز، سطح و سعه بینش و مراتب رسوخ دید در جوانب جهان، بنا بر روایت شاعر در ابیات، جملگی در ید اراده و تحت اشراف و استیلای کمال و جمال و جلال معشوق بوده و نمایانگر نظرگاه حافظ درباره شرایط چشم و نگرش عاشق است.

انتساب حاکمان صفوی به شیخ صفی الدین اردبیلی و مسئله سیادت او، به ویژه در دوره شاه اسماعیل، از لحاظ سیاسی و مذهبی نقشی کلیدی در مشروعیت بخشی به حکومت و تقویت جایگاه صفویان نزد قزلباشان ایفا می کرد. به نظر می رسد مساله سیادت در نگاره های دوره اول صفوی بازتاب یافته و با شخصیت هایی که با برقع بر چهره تصویر شده اند مرتبط باشد. این مقاله می کوشد تا به این پرسش پاسخ دهد که سیادت خاندان صفوی چگونه در نگاره های دوره اول صفوی منعکس شده است؟ و چه ارتباطی میان آن و چهره های مستور در این تصاویر وجود دارد؟ روش تحقیق این نوشتار توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات، به صورت کتابخانه ای است.بررسی متون و نگاره های مذکور در کنار اعتقاد به حلول در میان قزلباشان نشان داد که پوشاندن چهره در نگاره ها با سیادت خاندان صفوی ومشروعیت حاکمان آن از طریق امکان وجود هویت های مختلف مرتبط است.

رساله ی «لوایح» اثر عبدالرحمان جامی، شاعر و عارف برجسته قرن نهم هجری، یکی از آثار مهم در زمینه ی زیبایی شناسی عرفانی هنر به شمار می رود. «لوایح» به بررسی مفاهیم عمیق و پیچیده ی زیبایی، عشق و تجلیات الهی در بستر عرفان اسلامی می پردازد و تلاش دارد تا ارتباط میان این مفاهیم را در هنر به تصویر بکشد. در زیبایی شناسی عرفانی، خداوند به عنوان منبع زیبایی در تمام عوالم هستی در نظر گرفته می شود. عالم ناسوت، آینه ی عالم لاهوت است و همه انعکاس نور الهی را در خود دارد. شاعران و عارفان، در آثار خود، مفهوم زیبایی و ارتباط آن با جمال الهی را به تصویر می کشند. از منظر جامی، هنر وسیله ای است که از طریق آن هنرمند می تواند به کشف و بیان زیبایی های نهفته در جهان بپردازد. او معتقد است که خلاقیت هنری یک فرآیند روحانی است که در آن هنرمند با الهام از عشق الهی، به خلق آثار هنری می پردازد. این مقاله به بررسی این سوال اصلی می پردازد: «چگونه جامی در رساله ی «لوایح» به زیبایی شناسی عرفانی هنر پرداخته و چه مفاهیم کلیدی در تبیین زیبایی و هنر در این رساله به کار رفته اند؟» روش تحقیق در این پژوهش شامل تحلیل محتوای متنی رساله ی «لوایح» و بررسی مفاهیم کلیدی زیبایی شناسی عرفانی از دیدگاه جامی است. این روش شامل بررسی دقیق متون رساله و استخراج مفاهیم مرتبط با زیبایی، عشق و تجلیات الهی می باشد. لوایح را می توان به عنوان یک اثر زیبای هنری و عرفانی در نظر گرفت. اثری که هنر و عرفان دوشادوش هم برای رسیدن به کمال در حرکتند.

هرگاه سخن از عرفان ایرانی به میان می آید، موسیقی به عنوان بحث ضمیمه ای و یا چیزی از بیرونی به نظر می رسد. درصورتی که در عرفان ایرانی موسیقی جزء مهمی از آن محسوب می شود. این نوع موسیقی، البته معنا و تعریفی برای خود دارد که کربن سعی کرده است در مقاله معنای موسیقی عرفانی ایرانی آن را شرح دهد. او ابتدا از پارادوکس بین این نوع موسیقی با حکم فقها و البته چیزی به منزله تکمیل کننده عرفان ایرانی صحبت می کند و سپس با تأسی از روزبهان بقلی شیرازی، به بیانی عرفانی از سخن امیرالمؤمنین علی (ع) می رسد و بعد با توضیحی که از دیباچه مولانا نقل می کند؛ از پس شرح آن برمی آید. پس از مطرح کردن عهد و میثاق ازلی حضرت حق با آدمی، و فراتاریخی بودن عرفان و تصوف در ایران به بحث سماع و عرفان می پردازد و سرانجام همچون عارف مرحله کمال موسیقی عرفانی ایرانی که همانا سکوت و سماع حضرت حق است می رسد. در این نقطه کربن ترجیح می دهد سکوت کند و نیت خود را از مطرح کردن این مباحث مقابله با بشر دنیای مدرن که گوش شنوا ندارد؛ بیان می کند، وی تمام این مباحث را از نوعی روش پدیدارشناسی که خودش به آن کشف المحجوب می گوید، مطرح می کند و بنابراین موسیقی عرفانی ایرانی را نه تنها جزئی اصلی از عرفان ایرانی می داند؛ بلکه آن را زبانی برای بیان این نوع عرفان مجسم می کند. بنابراین در این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی و از طریق گردآوری مطالعات کتابخانه ای به این پرسش پاسخ داده می شود که از نگاه کربن موسیقی عرفان ایرانی چیست؟

زیبایی و هنر دو مقوله پیچیده و مهم هستند که از دیرباز تا کنون متفکران و اندیشمندان بسیاری را به خود مشغول داشته و هریک تلاش کردند تا این دو مقوله را درک و تعریف کنند. هرچند تاکنون هیچ یک موفق نشده اند تعریف جامع و کاملی از این دو مقوله ارائه دهند. سهروردی نیز به رغم عدم تصریح مستقیم درباره زیبایی، دیدگاهی ارزشمند و عمیق ارائه کرده است؛ که می توان مباحث زیبایی و هنر را در اندیشه او یافت. در حکمت اشراق، زیبایی مترادف با «حُسن» تلقی شده و سهروردی در تلاش برای خلق آن، خود و مخاطب را به کمال معنوی می رساند. این مقاله تلاش می کند تا با تحلیل آراء سهروردی نشان دهد که چگونه می توان اندیشه های سهروردی در مورد زیبایی را در هنر معاصر اعمال کرد. روش پژوهش به صورت توصیفی و تحلیلی بوده و با بررسی آثار سهروردی، جایگاه زیبایی و ارتباط آن با هنر را در حکمت اشراقی بررسی می کند.

در طی سده ها خلق آثار فاخر وارزشمند در حوزه نگارگری و ، موجب پایداری فرهنگی، رشد وپرورش هنر در ایران بوده است. نقوش و ارایه های تزیینی در آثار مکتوب در قالب هنر تذهیب از بخش های اصلی کتاب آرایی به شمار می آید.از هنرمندان صاحب سبک در زمینه خط و تذهیب روزبهان شیرازی است. او که نابغه خط و تذهیب دوران خود قرن دهم هجری بوده است.او که با رعایت اصول و مبانی طراحی و زیباشناختی توانسته نوآوری های خود در نقوش تذهیب را به عنوانی سبکی رایج در میان هنرمندان همعصر خود ترویج دهد. سبک کاری روزبهان در تذهیب از دوران حیاتش مورد تقلید دیگر مذهبان قرارگرفته و نوآوری های او در نقوش و شیوه اجرای تذهیب به سنت های مانا در تذهیب تبدیل شده است. آثار روزبهان، وبه طور خاص قرآنی از او که در کتابخانه چستربیتی شهردوبلین نگهداری می شود، از شاهکارهای کتاب آرایی ایران به شمار می رود. تزئینات این قرآن در همه صفحات آن که 890 صفحه است دیده می شود. سوال این پژوهش این مطلب را بررسی می کند که ویژگی های منحصر به فرد قرآن روزبهان، در کتابخانه چستربیتی کدام است؟ و به توصیفی دقیق از تزئینات بکارگرفته شده در قرآن چستربیتی می پردازدو ویژگی های منحصربه فرد در آرایه های آن ازجمله بکارگیری بیش از 3500ستون عمودی تزئینی را مورد تحلیل قرار می دهد که درچندین طرح متفاوت و گستره رنگی متنوع و بی نظیر و اغلب با شیوه حلکاری کار شده اند. بیست صفحه پایانی این قرآن که دارای سطح وسیعی از تزئینات هستندو از موارد بررسی شده در این پژوهش می باشد.

در این مقاله به مطالعه ی تطبیقی دو مفهوم «رندی» و «آیرونی» در اشعار حافظ و ریچارد رورتی پرداخته شده است. با بررسی جهان شناسی، انسان شناسی و معرفت شناسی حافظ و ریچارد رورتی، این نتیجه به دست می آید که با وجود تفاوت های بنیادین فکری و علی رغم فاصله ی ششصد ساله میان حافظ و ریچارد رورتی آنجا که هدف رهایی ازدگماتیسم و ادعای دست یابی به حقیقت مطلق باشد،و آنجا که هدف زندگی بر پایه ی صلح و تساهل و مدارا و تأکید بر اهمیت نامشروط و بی قید و شرط آزادی و تحقق فردیت باشد،دو مفهوم کم و بیش مشابه «رندی» و «آیرونی» پیشنهاد داده می شود که به معنی گونه ای جهان نگری و شیوه ای زندگانی هستند، ومهم اینکه البته می توان مانند حافظ بدون انکار اصل حقیقت مطلق و راز هستی – برخلاف رورتی- با اذعان به عدم توانایی ما در دستیابی به آن حقیقت به جای شک در حیرت فرو رفت و از جزم اندیشی پرهیز کرد.

إبن حزم اندلسی،دربرخی از آثار خود به بررسی ابعاد مختلف امرزیبا می پردازد و سعی می کندازمنظری دینی زیبایی شناسی اسلامی رادربطن زندگی اجتماعی تبیین سازدوبااتکابرعقل ووحی،تلاش می کندتاتوازنی میان تعالیم دینی و واقعیت های تجربهٔ زیستهٔ انسان برقرار کند.او معتقد است که حضور امرزیبا درمقام یکی از ویژگی های انسان،نه تنها با اصول اسلامی در تضاد نیست بلکه به نوعی مکمل آن نیز است و در آثارش به تحلیل مفهوم امرزیبا از منظر اخلاقی و اجتماعی می پردازد که بر اهمیت آن در زندگی مسلمانان تأکید می کند.دراین رویکرد،امرزیبا،که شامل تمایلات طبیعی و اجتماعی انسان می شود، بایدتحت هدایت اصول اسلامی قرارگیردتابهرشدفردی واجتماعی کمک کندودر همین راستا توجه ویژه ای به عشق ولوازم آن دارد.اوبه هنرها از دریچهٔ انطباق آنها با شریعت اسلام می نگریست.همچنین ضمن اذعان به مزایای بالقوه برخی از اشکال هنری،مانندشعرحکمی یاموسیقی مجاز،نسبت به فعالیت های هنری که از مسیر رستگاری منحرف می شود یا به افعال بیهوده می انجامد، هشدار می دهد.دیدگاه او در مورد اشکال خاص هنری اهمیت خصیصهٔ اسلام محوری نزد او را بیشتر نشان می دهد. از سوی دیگر إبن حزم با انتقاد از تفکرات جزمی که به سرکوب تمایلات طبیعی انسان می پردازند، تأکید می کند که اسلام باید به نیازهای انسانی توجه داشته باشد و از طریق آموزه های دینی، راه های مناسب برای ادغام امر زیبا در زندگی مسلمانان را فراهم آورد. از این روی، او به تحلیل این نسبت در آثار خود می پردازدوسعی می کند نشان دهدچگونه می توان میان تعالیم اسلامی وواقعیت های نهفته درامورزیباو محسوس نوعی همزیستی برقرار کرد.در نهایت او به دنبال تبیین راهی است که مسلمانان بتوانند با حفظ اصول دین، به زندگی خود رنگ و بوی زیباشناسانه بدهند.