مطالعات نظری هنر

واژه هنر اسلامی از جمله واژه هایی است که ابتدا پژوهشگران غربی آن را برای مطالعات و پژوهش های شرق شناسانه خود جعل کرده اند اما طولی نکشید که چیستی مفهوم آن مورد پرسش واقع شد. با گذر زمان رویکردهای مختلف کوشیدند  تا به این پرسش پاسخ دهند و البته برخی آن را انکار نمودند؛ در این میان، و در قرن بیستم، جریانی با عنوان سنت گرایی سربرآورد که برخی از شخصیت های آن به بحث از هنر اسلامی پرداختند. سیدحسین نصر از جمله شخصیت های سنت گرای ایرانی معاصر به شمار می آید که برخی نوشته های خود را به هنر اسلامی اختصاص داده است. پرسش آن است که نصر چه نسبتی بین اسلام و هنر اسلامی در نظر می گیرد؟ به عبارت دیگر، اگر اندیشه نصر را به صورت یک کل منسجم در نظر بگیریم چگونه می توان رابطه هنر اسلامی و اسلام را در آن تبیین کرد؟ هدف از این نوشتار آن است که بدین پرسش پاسخ دهد. نتیجه تحقیق نشان می دهد که در اندیشه نصر بین هنر اسلامی و سنت اسلام رابطه مستقیمی وجود دارد بدین معنا که هنر اسلامی نه صرفا هنر مسلمانان بلکه هنری تحت تأثیر سنت اسلام است که برای فهم آثار مربوط به آن نیز باید به همین سنت مراجعه کرد اما از آنجا که سنت اسلام لایه های متعددی دارد، لایه مابعدالطبیعه و عرفان نقشی اساسی در این باره ایفا می کند.

حسین نصر در چند مقاله و سخنرانی پیرامون موسیقی و نسبت آن با اسلام به تبیین این رابطه از منظر سنت گرایی پرداخته است. تحلیل وی از ارتباط دین اسلام و موسیقی بر مبنای ماندگاری موسیقی به معنای عام و هنر موسیقی به معنای خاص آن در جامعه اسلامی است. نصر ابتدا به مبانی نظری که منجر به حرمت موسیقی در نظر متشرعان اسلامی می پردازد و سپس تلاش دارد که مصدایقی را مبتنی بر تایید ضمنی پیشوایان دینی در استفاده از موسیقی در آداب و مناسک دینی و یا غیر دینی ارائه دهد. اهمیت نقش تصوف از نظر نصر در حفظ، بقا و ترویج موسیقی به عنوان بخشی از میراث فرهنگی اسلام کاملا مشهود است. این مقاله تلاش دارد با نقد آرای حسین نصر پیرامون نسبت موسیقی و اسلام مستند بر قرآن به روش کیفی و تحلیلی توصیفی، به نکاتی که از نظر نویسنده مقاله موجب تشکیک می شود پاسخ دهد. اطلاعات و داده های این پژوهش به صورت کتابخانه ای گردآوری شده است.

مفهوم زشتی و ماهیت آن متاثر از هستی شناسی آن در طول تاریخ زیبایی شناسی تحول داشته است. در این مقاله از دو حیث به زشتی پرداخته شده است. ابتدا از مفهوم زشتی بحث می شود و تحلیلی از زشتی و معنای آن ارائه می شود و سپس به هستی شناسی زشتی یعنی وجودی یا عدمی بودن آن پرداخته می شود. در فلسفه یونان زشتی امری عدمی بود. همین معنا از زشتی در قرون وسطی از سوی حکیمانی چون قدیس آگوستین و توماس آکوئیناس پذیرفته شد. زشتی در این زمان نقص در صورت بود. در عالم بی صورتی محض نداریم و هر چه از وجود بهره دارد دارای صورت است، بنابراین زشتی محض نیز در این عالم نداریم. آنچه ممکن است زشت پنداشته شود در حقیقت کمتر زیباست نه زشت. زشتی در این زمان مساوق با شر است. در زیبایی شناسی جدید، زشتی تبدیل می شود به امری وجودی. یعنی پذیرفته می شود که اشیایی وجود دارند که حقیقتن زشت هستند و آنچه مورد سوال است کیفیات و عوارض آنها و نسبت ما با آنها است.

رنه گنون محقق سنت گرای فرانسوی به عنوان یک نماینده ی برجسته ی تفکر متافیزیک، مطالعات سنتی و پایه گذار حکمت جاویدان در قرن بیستم میلادی شناخته می شود. وی در آثار خود به بررسی و تبیین مفاهیم متافیزیکی و سنتی معتبر در ادیان و فلسفه ی شرقی و غربی پرداخت. تفکر گنون به واسطه ی مفاهیمی همچون اصالت، وحدت وجود و سازمان معرفتی، تاثیر قوی ای بر روی ادبیات متافیزیک و مطالعات سنتی داشته است. از طرف دیگر فریدریش نیچه به عنوان یکی از پیشگامان فلسفه ی ارتقای انسان شناخته می شود. او به چالش ارزش ها و مفاهیم سنتی و متعارف پرداخت و نقش آن ها را در زندگی وجودی انسان مورد بررسی قرارداد. نظریات او درباره ی اراده ی قوی، اَبَر انسان و مرگ خدا، الهام بخش برای جریان هایی نظیر ارتقای انسان، نیهیلیسم، اراده ی معنوی و فلسفه ی وجود بشری بوده اند . چگونه با تحلیل تفکرات رنه گنون و فردریش نیچه به نقد مدرنیته و هنر مدرن می رسیم؟ و این تحلیل چه تاثیری بر فهم ما از این مفاهیم دارند؟ در ابتدا باید به اهمیت نقد مدرنیته و هنر مدرن اشاره کرد و در ادامه به زندگی، تفکر و آثار و در نهایت نقدهای این دو فیلسوف پرداخت.

هدف این پژوهش بررسی فقهی سیاست های جمهوری اسلامی در حوزه سینما است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، و با توجه به  دیدگاه های مطرح شده در مورد سینما از سوی رهبران و نظریه پردازان انقلاب اسلامی، آنچه مسلم بود این گزاره بود که باید در سینما تغییر فرمی رخ بدهد. سیاستگزاران در جمهوری اسلامی همواره بر این نکته تاکید داشتند که سینما می تواند در خدمت اهداف جمهوری اسلامی باشد و ضروری است که برای  تحقق این هدف، سیاستگذاری های لازم صورت بگیرد. اما سؤال مقاله حاضر این است که سیاستگذاری سینمایی در ایران پس از انقلاب اسلامی و در دوره جمهوری اسلامی چه مقدار با ضوابط فقهی تناسب دارد؟ این مقاله، ابتدا مروری بر سیاستهای جمهوری اسلامی در حوزه سینما  می کند و سپس در چهار بخش اصل مشروعیت قوانین، سیاستهای مربوط به تولید، سیاستهای مربوط به پخش و توزیع و در نهایت سیاستهای مربوط به بخش مجازات، این سیاستها مورد ارزیابی فقهی قرار گرفته اند. به نظر می رسد که پایه سیاستگذاری، بیش از آن که بر اساس نگاه اجتماعی به فقه باشد، بر اساس نگاه فردی به فقه است و با رویکرد فقه حکمرانی، این قوانین وضع نشده است. هم چنین در خصوص قوانین مرتبط با بخش تولید و توزیع و پخش آثار سینمایی، نوعی نگاه سهل گرایانه وجود داشته است و تأکیدی که فقه بر شرط اهلیت در واگذاری مسئولیت های اجتماعی دارد، در سیاستگذاری های سینمایی نادیده گرفته شده است.

پوشاک هوشمند و فناوری های پوشیدنی، با قابلیت تعامل با محیط و افراد، ثبت احساسات و تجربیات کاربر، و ارائه امکانات تکنولوژیک گسترده، زمینه ای نوین برای بیان گری و طرح مفاهیم فلسفی و انتقادی فراهم آورده اند. فشن تک، به عنوان نقطه تلاقی مد و فناوری، مرزهای سنتی طراحی پوشاک را گسترش داده و ابعاد جدیدی از بیان گری و کارکرد را به نمایش می گذارد. این پژوهش، با هدف بررسی نقش فشن تک در خلق آثار بیان گرایانه، به تحلیل شش مجموعه منتخب از حسین چالایان، یکی از برجسته ترین طراحان لباس مفهومی، می پردازد. این مجموعه ها شامل «قبل از منفی اکنون»، «صدویازده»، «هوابرد»، «خوانش»، «آماده پوشیدن» و «روم تُن» هستند. پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و استفاده از روش تحلیل محتوا، ابعاد بیانی و کارکردی این آثار را مورد بررسی قرار می دهد. یافته ها نشان می دهد که چالایان با بهره گیری از فناوری های نوین، محدودیت های پوشاک سنتی را از میان برداشته و پوشاک را به ابزاری برای تعامل حسی و ارتباط با کاربر تبدیل کرده است. این آثار، فشن تک را نه تنها به عنوان یک ابزار کاربردی، بلکه به عنوان یک رسانه بیانی برای مفاهیم پیچیده فلسفی و اجتماعی معرفی می کنند.

هنر به عنوان وسیله ای برای ترویج زیبایی و انتقال ارزش های بنیادین در بطن جوامع انسانی، نقش ویژه ای در فرهنگ سازی و ارزش آفرینی دارد. از دیگر سو هنر همانند دیگر مفاهیم و امور اساسی جامعه انسانی می تواند عامدانه و یا جاهلانه در جهت تباهی و تخریب فرد و جامعه به کار رود. فلذا حاکمیت دینی که وظیفه سترگ سوق دادن افراد و جامعه را به سمت سعادت دنیوی و اخروی دارد باید نسبت به هنر تعالی بخش و هنر فاسد و مخرب موضع عملی داشته باشد؛ هنر تعالی بخش انسانی را ترویج حمایت نماید و از هنر سوء و مخرب جلوگیری به عمل آورد. این ترویج و جلوگیری خود نیازمند دو امر مهم است: شناخت بایسته های هنر مطلوب و تعالی بخش و دیگری آسیب شناسی هنر به لحاظ آثار سوء و مخربی که بعضی از اقسام و مصادیق هنر بر فرد و جامعه می گذارند.در پرتو شناخت این بایسته ها و فهم آن آسیب ها، حاکمیت دینی قادر خواهد بود توأماً به صورت سلبی و ایجابی از هنر مطلوب در جامعه حمایت نموده و با ترویج آن در جامعه موجبات تعالی فردی و اجتماعی مخاطبین هنر مطلوب را فراهم نماید. این مقاله با رویکردی تحلیلی، و با استفاده از روش کتابخانه ای به تبیین بایسته های هنر مطلوب جهت حمایت از سوی حاکمیت پرداخته است. از یافته های تحقیق حاضر می توان به پیشنهاد فرم مناسب و مطلوب از منظر دینی ، توجه به کیفیت زیبایی شناختی اثر هنری ، لزوم حقیقت محوری تعین هنری ، آگاهی بخشی و بایستگی مساله اهم و مهم در پدیده های هنری است.

عشق عارفانه در عرفان اسلامی از ذات مقدس خداوند برمی خیزد که موجودات را با آن خلق کرده تا آن ها به واسطه این عشق به اصل خویش بازگردند. ملاصدرا از جمله حکمایی است که این مضمون را تبیین کرده و ابعاد مختلف آن را مورد بررسی قرار داده است. به عقیده او عشق انسانی اگر از مسیری درست هدایت گردد، می تواند حلقه اتصالی برای رسیدن به حضرت حق باشد. با تصویری کردن چنین عشقی می توان این مسیر را معرفی کرد. یکی از راه های مناسب به تصویر کشیدن این عشق، سینماست. این پژوهش با گردآوری مطالب به صورت کتابخانه ای و با ارزیابی داده های به دست آمده با روش توصیفی- تحلیلی به این پرسش پاسخ می گوید که بازتاب عشق عارفانه در سینمای ملودرام ایران چگونه است؛ از این رو پژوهش پیش رو ضمن بررسی فیلم شب های روشن به عنوان نمونه ای از سینمای ملودرام ایران چگونگی بازتاب عشق عارفانه را به صورت موردی ارزیابی کرده و این فرضیه را مطرح می سازد که توجه به مضامین عرفانی از سوی فیلم سازان می تواند زمینه ساز شکل گیری آثار سینمایی عارفانه بر مبنای عرفان اسلامی شود. ملودرام شب های روشن با کاربست عشق نفسانی برآمده از دیدگاه ملاصدرا، امکان پذیری تحقق عشق عارفانه در سینمای ایران را به اثبات رسانده است.

آثار هنری به جای مانده از گذشتگان از نظر ارزش تاریخی و هنری و همچنین فرهنگی، به عنوان میراث یک ملت محسوب می شود که   حکومتها تلاش می کنند به انحاء مختلف از آنها محافظت کنند. در این میان، برخی از این آثار، از دوران شکوه و عظمت حکومتهای اسلامی به جا مانده و نشانگر  و نماد تعالیم و معارف دین اسلام است و برخی نیز به جای مانده از حکومتهای ظالم و فاسد و مخالف خدا و دین الهی. مسئله اصلی این نوشتار این است که آیا می توان از قواعد فقهی همچون قاعده لزوم تعظیم شعائر، به دستور فقهی مبنی بر لزوم محافظت از آثار هنری دست یافت؟ در این نوشتار با استفاده از منابع کتابخانه ای و روش تحلیلی- توصیفی، تلاش شده است از رهگذر تحلیل قاعده فقهی مذکور و قاعده ملازم آن یعنی حرمت اهانت به مقدسات، و تطبیق شعائر بر آثار هنری و تعظیم بر حفظ آنها، از این قاعده به عنوان راهبرد حفظ آثار هنری بهره گرفته شود. نتایج این تحقیق نشان می دهد، اگرچه نمی توان در همه موارد به لزوم حفظ آثار هنری بر اساس قاعده لزوم تعظیم شعائر استناد کرد، اما دست کم نسبت به برخی از آثار هنری این لزوم صادق است. همچنین در موارد دیگری نیز، قدر متیقن، مطلوبیت حفظ آثار هنری نزد شارع قابل اثبات است. همچنین حکومتها و نهادهای حکومتی علاوه بر افراد، مکلف به تکلیف برخاسته از این قاعده نسبت به حفظ آثار هنری هستند.

تعیین فتوای معیار در فقه هنر وابسته به روشن شدن دایره ارتباط حکومت با هنر است. زیرا اصولا بحث فتوای معیار مربوط به جایی است که شخص یا سازمانی بخواهد تصمیمی بگیرد ولی با فتواهای متعددی روبه رو بشود و مجبور به انتخاب یک فتوای به عنوان معیار عملکرد خود باشد. به همین جهت تولید و توزیع آثار هنری به صورت شخصی ارتباطی به فتوای معیار ندارد و هر شخص بر اساس فتوایی که برای او حجت است می تواند کالای هنری را تولید یا مصرف کند. ولی حاکمیت در سه حوزه هزینه کرد برای ترویج و تبلیغ آثار هنری مفید، ممانعت از ترویج آثار هنری مضر و غیرشرعی، و بالاخره آموزش هنر در دستگاه های دولتی نیازمند فتوای معیار است. به نظر می رسد فتوای معیار در هر یک از این سه حوزه می تواند متفاوت باشد و لزومی ندارد که یک معیار در این سه حوزه حاکم باشد. در این مقاله که با روش کتابخانه ای و تحلیلی نگاشته شده است با بررسی آراء مختلف در زمینه فتوای معیار و پیشنهاد یک نظریه جدید در این زمینه، برای هر یک از گونه های مواجهه حاکمیت با مقوله هنر، یک یا دو نظریه از نظریات فتوای معیار پیشنهاد شده است. 

در تمامی اعصار گذشته غرب، هنر به دلیل فاصله ای که با زندگی روزمره مردم داشت برای بقای خود نیاز به حمایت حاکمان و اشراف داشت و طبیعتا جریان هنری با امیال و رویکرد این طبقه حرکت می کرد. در عرصه هنر، خلاقیت آزاد و رها تبدیل به مولفه ای اصلی و غیر قابل جایگزینی گردید. این دیدگاه، هدایت هنر را برای صاحبان قدرت و سرمایه که از اثرگذاری اجتماعی هنر آگاه بودند؛ سخت می کرد. از همین رو در قرن بیستم هدایت هنری از حالت آشکار به حالت مخفی تبدیل شد. پس از جنگ جهانی دوم و تغییر مختصات سیاسی دنیا و روی کار آمدن دو ابرقدرت شوروی و آمریکا، منازعه ای سخت میان آن ها شکل گرفت.سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا در همین زمان و برای مقابله با نفوذ کمونیسم تاسیس شد و جهت دهی به فعالیت های هنری را در ادامه مسیر سازمان های پیش از خود، ادامه داد. در عرصه نقاشی با حمایت و برگزاری از نمایشگاه های هنرمندان گروه اکسپرسیونیسم انتزاعی توانست رقیبی جدی در مقابل هنر رئالیستی شوروی ایجاد کند. جنگ سرد فرهنگی نه تنها در داخل مرزهای دو ابرقدرت که در کشورهای اقماری آنان در بلوک غرب و شرق شکل گرفته بود.ایران به دلیل اهمیت زیاد برای هر دو کشور، در معرض انواع تهاجمات فرهنگی قرار گرفته بود و فرح پهلوی ذیل سیاست های کلان دو ابرقدرت، حمایت از جریان هنر مدرن از طریق حمایت از هنرمندان، برگزاری گالری ها و بی ینال ها و دعوت از هنرمندان آمریکایی هنر مدرن، توانست عرصه هنر نقاشی در ایران را به صورت جزئی از جریان آمریکایی هنر مدرن دربیاورد. هر چند به دلیل ریشه نداشتن در فرهنگ و تمدن اسلامی ایرانی خود هیچ گاه نتوانست پایگاه اجتماعی درستی پیدا کند. 

یکی از پرسش های دیرین در میان پژوهشگران و فیلسوفان هنر این است که آیا خلق اثر هنری توسط هنرمند جنبه ابزاری دارد و به مثابه وسیله ای برای بیان حقیقت یا واقعیت است یا اینکه هنر به منزله ظهور و آشکار سازی تجربه شخصی، خصوصی و درونی هنرمند است که در قدم نخست خلق اثر هنری وجه آفرینشی دارد و وجه ابزاری یا وسیله ای ندارد. گویی هنرمند با اثر هنری سخن می گوید و احساسات، عواطف و منویات درونی خود را آشکار می سازد و سپس در مرحله بعد اثر هنری می تواند وجه ابزاری داشته باشد. بر این اساس پرسش اساسی در این مقاله این است که اگر اثر هنری را برآمده از تجربه درونی هنرمند بدانیم و اینکه میان هنرمند و اثر او ارتباط منطقی و وجودی وجود دارد، در این صورت هر فردی نمی تواند اثر هنری فاخر بیافریند زیرا اثر هنری از عمق و درون هنرمند می جوشد و هنرمند باید تبحر، قابلیت و خلاقیت های فردی و آزادی لازم را داشته باشد تا بتواند به ابداع و نوآوری و خلاقیت هنری دست زند و در غیر این صورت هیچ گاه نمی تواند اثری عمیق و فاخر خلق کند. از طرف دیگر ادعای مقاله این است که تجربه هنری همانند تجربه دینی است. پاره ای از دین پژوهان در باره دین بر این باور هستند که دین نیز بیش از آنکه صرفا مجموعه ای از اعتقادات و باورها باشد، نوعی تجربه درونی و شخصی نسبت به مفاهیم دینی است، به طوری که از دیدگاه آنان دین همان تجربه دینی است. حتی اگر معتقد به اندیشه این دسته از دین پژوهان نباشیم و دین را به تجربه دینی تقلیل ندهیم، باز می توان گفت تجربه دینی نوعی مواجهه شخصی و خصوصی با خداوند و دیگر مفاهیم دینی است و بهترین وجه دین این است که انسان از خداوند و دیگر باورهای دینی تجربه فردی داشته باشد. در این مقاله تلاش بر این است تا اثبات شود که تجربه هنری نزدیک به تجربه دینی است و هر دو از حیات و سرزندگی برخوردار هستند و میان اثر هنری با هنرمند همانقدر رابطه وجودی و علی و معلولی وجود دارد که میان دیندار و تجربه دینی اینچنین است.